Дюнья сынаву ташдырагъан кюйде, ер юзюндеги топуракъланы таш, саз-къайыр къатыш къатлавларыны сюрлюгювлери аслу гьалда оьзенлени, сув гьавузланы ва шолай да тав бетлерде гючлю явунланы, алатолпанланы натижасында чакъда-чакъда амалгъа геле.

Къыставуллу гьалланы тувдурагъан къаравулланмагъан хатабалагьланы алдын алмагъа бажарыламы, олар не себеплерден бола? Неге десегиз, сюрлюгювлер болагъан бойларда уллу тас этивлеге ёлукъма тюше. Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, адамланы аманлыгъы-савлугъу къыйыкъсытыла, малы-мюлкю уллу дагъылывлагъа тарый.

Уьстде де эсгерилгени йимик, сюрлюгювлени ва оьзге тюрлю табии балагьланы вакътисинде болагъан тас этивлени, заралны алдын алмакъ учун чалышагъан ахтарывчу алимлеге де иш уьстюнде сакълыкъ герек. Шону учун къыставуллу гьалланы алдын алагъан ва маълумат яягъан къурумланы янындан жаваплы борчларына намуслу кюйде янашыв талап этилегени де гьакъ. Шо гьакъда «Дагъыстан» деген маълумат агентлигинде гьали-гьалилерде республикабызны маълумат къуралларыны къуллукъчулары булан болгъан прес-конференциясында геология-минерал илмуланы доктору, Россияны илмулар академиясыны Дагъыстан центрыны геология институтуну алдагъы башчысы, арт вакътилерде баш илму къуллукъчусу болуп чалышагъан Василий Черкашин оьзюню пикруларын малим этди.

– Василий Иванович, Дагъыстан – оьзтёрече табии байлыкълары ва гьава шартлары булангъы рес­публика. Шону гьисапгъа алып, ватандашланы ва оланы малыны-мюлкюню аманлыгъын къоруп сакъламакъ учун тийишли не йимик ахтарывлар юрюле, чаралар оьтгериле?
– Гертиден де, тав, тавтюп ва тюзлюк бойда башгъа-башгъа себеплеге гёре табии балагьлар къопса, къоркъунчлу ва къыставуллу гьаллар да тувулуна. Озокъда, шоланы себеплерин аянлашдырмакъ учун геология-ахтарыв ишлени оьтгермесек, ватандашланы аманлыгъына йимик, айлана якъдагъы оланы малы-мюлкю, табии байлыкълары да заралгъа, тас этивлеге тарый.

 «Даггеомониторинг» деген ихтиярлары дазуландырылгъан акционер жамият малим этеген кюйде, бизин республикабызда 500-ге ювукъ муниципал къурулувларында табии балагьлардан заралгъа тарымас учун, оланы себеплерин аянлашдырмакъ муратда ахтарывлар юрюле. Сонг маълу­мат къураллардан таба ватандашлагъа, къурумлагъа етишдириле. Арт вакътилерде явунлар кёп болагъаны ва ташгъынлар амалгъа гелегени саялы, 100 муниципал къурулувларында къоркъунчлукъ гьали де сакълана ва 20-сында гьал къыставуллу кюйде къалып тура. Лап да къоркъунчлу деп саналагъан муниципал къурулувларыны дазуларыны ичинде гьалиге ерли 13 мингге ювукъ адам да яшай…

– Оланы яшав-турушун бузуп, башгъа ерге гёчюрмеге герекми?
– Тюгюл. Юз, минг йылланы боюнда амалгъа гелген яшав отавланы аманлыгъына байлавлу юрюлеген гьаракатда оланы башгъа ерге гёчюрювню масъаласы бугюн арагъа чыкъмагъан. Ерли гьакимлик къурулувларына оьз ватандашларыны къоркъунч­лу къысматын гьисапгъа алып, яшавлукъ-экономика масъалаланы оьзлени дазуларыны ичинде ёрукълашдырывгъа тергевню гючлендирмеге тюше. Тек не этерсен, шо ишде регион ва федерал оьлчевдеги программаланы талапларын яшавгъа чыгъарыв чаналай бара.

Гетген йыл шо гьакъда РФ-ни Федерация Советинде болгъан «Дагъыстанны гюнлеринде» де генг кюйде гьакълашывлар болду ва пайдалы таклифлер гьисапгъа алынды. Айтмагъа сюегеним, шогъар байлавлу чараланы юрютювге харж «СКФО-ну оьсю­вю учун» деген агьамиятлы пачалыкъ программадан таба гёрсетилип берилежек.

– Гертиден де, сюрлюгювлени къоркъунчлугъу башгъа-башгъа себеплеге гёре тувулуна. Шону толу кюйде ачыкъ этмек учун хас геология-инженер ахтарывлар артдагъы гезик бизин республикабызда не заман оьтгерилди?

– Бу сорав тюз бериле. Арадан заман гетген сайын, жамиятда йимик, табиатда да кёп тюрлю алмашынывлар болуп тура. Заман-заман шоланы барысын да гьисапгъа алмакъ учун, ахтарывлар юрютмеге де тюше. Артдагъы гезик Дагъыстанда шогъар байлавлу ахтарывлар экономика ва яшавлукъ тармакъларда 1984–1990-нчы йылларда оьтгерилген эди. Демек, о замандан бугюнге ерли буса бизин республикабызны сюрлюгювлени къор­къунчлугъу Магьачкъалада, Буйнакскиде йимик, Къаягент, Къарабудагъгент, шолай да тав районларда да теренден ойлашма борчлу эте. Муна шо саялы да ерлердеги гьакимият къурумларыны янындан тийишли документлер гьазирленсин учун англатыв ишлени юрютмек гьажатлы. Гьазирленген документлени де гечикдирмей, бюджет ва оьзге тюрлю харжлардан пайдаланмакъ учун артгъа салып къоймайлы, федерал къурумлагъа тапшурмагъа тарыкъ бола.
– Бизин республикабыздагъы 500-ге ювукъ муниципал къурулувларындагъы ватандашлар сюрлюгювлени къоркъунчлугъуну шарт­ларында яшай. Къоркъунчлу гьалланы алдын алмакъ учун, харж ким бе­ре, къайдан гележек?

– Гьар айрыча муниципал къурулуву учун орта гьисапда къорув чараланы оьтгермеге, азындан, бир миллион манатдан да кёп харж тарыкъ. Ерли гьакимлик къурулувларыны яшавлукъ-экономика оьсюв программасында шо гьакъда айрыча хат булан гёрсетилме тюше эди. Айтмагъа сюегеним, бизин институтну къуллукъчулары да «Даггеомониторинг» береген таклифлени толу кюйде якълай. Шо ишде мен оьзюм де эсгерилген акционер жамият­ны баш директору Феликс Абдулкеримовну ва шолай да ДР-ни къурулуш министри Артур Сулеймановну пикрусу булан толу кюйде разимен.

Ахтарывланы барышында гьакълашывланы натижасында къыставуллу гьалланы алдын алывгъа байлавлу ишлер бугюнлерде де давам этиле. Асувлу ишлени оьтгеривде Магьачкъала ва Буйнакск шагьарланы башчылары Салман Дадаев ва Исламутдин Нургьудаев борч­ларына намуслу кюйде янаша демеге ярай.

Биринчилей, илму-сынав конференцияланы оьтгерив асувлу болур эди. Уьстевюне, касбучуланы ва ерли гьакимлик къурулувларыны башчыларын да къуршап, «дёгерек столлар» оьтгерип, бир пик­ругъа гелмек учун таклифлерин арагъа чыгъармаса бажарылмай. Шолайлыкъда, къурулуш-къорув объект­ле­ни харж булан таъмин этив­ден кёп зат гьасил бола. Гьечден геч де къолай деген кюйде, шо меселде регион оьлчевдеги инженер-геология ахтарывланы 2022-нчи йылны август айындан тутуп янгыдан башлама умут бар. Ишлени юрютювню низамы Дагъыстанны къурулуш министерлигине тап­шурулгъан ва ерли муниципал къурулувларыны гьакимият къурумларына да таклиф этилинген. Неге десегиз, сюрлюгювлени алдын алмакъ учун, ахтарывлар юрюлеген ерлерде топуракъ пайланы да айрыча есликге, ижарагъа берив закон ёлунда гери урула. Айтмагъа сюегеним, ахтарывланы янгы­дан Росреестр­ни талапларын буз­май оьтгермеге герек болажакъ.

– Сюрлюгювлер болма имканлы бойларда яшай­гъан­ланы аманлыгъын къорув гьаракатда не затгъа айрыча агьамият бермеге герек бола?

– Ери гелгенде, озокъда, адамлар ва къурумлар айлана якъны аманлыгъына этеген заралны гьакъында да эсгермей къойма ярамай. Шолай кемчиликлени натижасында болагъан сюрлюгювлер, сув алывлар, от тюшювлер, топуракъланы пайдаландырывгъа бузукъ янашывлар бизин халкъыбыз ва пачалыгъыбыз учун бек багьа олтура. Артдагъы йылларда Таргъу тавда, Дербентде, Буйнакскиде ва оьзге бойларда болгъан хатабалагьланы тас этивлери де шону ачыкъдан ташдыра. Шолай хатабалагьлар бизге багьа олтурмасын учун, та­бии байлыкъларыбызны аманлыгъын къорувну масъалаларына къарайгъан прокуратураны къуллукъчулары да борчларына толу жаваплыкъ булан янашмаса бажарылмай. Айрыча адамлар да, къурумлар да айлана якъны аманлыгъына этеген зараллы ишлери саялы, закон гёрсетеген кюйде жавап да бермеге герек.
– Гьасили, топуракъ, сув, агъачлыкъ, маъдан байлыкъларыбызны асувлу кюйде къолламакъ учун рес­публикабызны яшавлукъ-экономика тармакъларыны бары къуллукъчуларына ерли гьакимият къурулувлары булан байлавлукъда иш гёрмеге герек.
– Бирлешип, хас инженер-геология ахтарывланы натижаларына да арт бермейли, комплекс къайдада яшавгъа чыгъарылмагъа тюшеген масъалалар кёп.

Гьазирлеген Къ. КЪАРАЕВ.

РЕДАКЦИЯДАН: Йыл йыл­гъа ошамайгъан болгъан. Къышлар, язлар оьзтёрече тюрлене. Гьавасы да бир кюйде турмай. Шогъар гёре гючлю явунланы натижасында оьзенлер ягъа бойларындан чыгъып, авлакъланы, юртланы, шагьарланы сув алагъан гезиклер къаршылаша. Гьаваны иссилиги саялы тавланы къары-бузу ирип, ташгъынлар да гючюн сынайгъандай къоркъунчлукъланы тувдура.

Шогъар да къарамайлы, иссиликге къаврагъан авлакълар яллап, от тюшювлерде тас этивлер кёп бола. Шону учун бугюнлерде ДР-ни Гьуку­матыны янында болгъан уллу генгеш­де ортакъчылыкъ этген Дагъыс­танны Башчысы Сергей Меликов оьзюню сёйлевюнде респуб­ликабызны табии байлыкъларыны, экология ва шолай да къыставуллу гьалланы алдын алыв министерликлерине айрыча буварыв этген. Неге тюгюл, арт вакътилерде къарлы тав­лардан баш алагъан Солакъ, Самур ва Терик оьзенлер ташый. Шону учун Ахты ва оьзге юртланы заралдан къорумакъ учун оьзенлени ягъаларында къорув къурулуш ишлени оьтгермесе бажарылмай.

Суратлар Интернетден алынгъан.