Гьалиги заманда республикабызны гьар тюрлю маълумат къуралларында «Ачыкъ гьакимлик» деген проектни оьлчевюнде бизин регионну тармакъ министерликлерини башчылары маълумат къуралларыны къуллукъчулары булан ёлугъагъаны мердешге айланды. Шолайлыкъда, лап да агьамиятлы масъалалагъа байлавлу болуп гьакимлер баянлыкъ бере.
Гьали-гьалилерде ДР-ни промышленност ва сатыв-алыв министри Низам Халилов да буссагьатгъы вакътиде регионну сатыв-алыв тармагъындагъы гьалгъа ва шолай да санкцияланы шартларында къуллукъланы ва малланы багьаларыны алышынагъанына байлавлу болуп оьз пикруларын малим этди ва журналистлер берген соравлагъа жаваплар къайтарды.
– Озокъда, гьалиги заманда, айрокъда халкъара оьлчевюнде билдирилген санкцияланы шартларында, сатыв-алыв тармакъда тувулунгъан гьалгъа байлавлу болуп сатагъанны иманы ёкъ, алагъанны амалы ёкъ деп янашмагъа ярамай. Арт вакътилерде Дагъыстангъа гелеген туристлер кёп бола бара. Олар да гьар тюрлю къуллукълагъа, маллагъа харлы. Жамият ашамлыкъ предприятиелерде йимик къонакъюйлерде де бир тайпа «гьаракатчы» далапчылар багьаланы артдырмагъа муштарлы бола. Шолайлыкъда, ич къоллавчулар учун да, туристлеге де айлана якъдагъы багьалар артагъаны англашыла. Базар экономиканы шартларында, озокъда, багьалар талаплагъа гёре токъташдырыла – арта яда буса кемий… Бир кюйде турмай. Гьар къоллавчу-алывчу да ювургъаныны узунуна гёре аякъларын узата.
– Низам Рагьманович, гертиден де, сатыв-алыв тармакъ экономиканы даражасын гёрсетегени аян. Оьзге тармакълар булан тенглешдиргенде гьалиги заманда сатыв-алыв тармакъны регионну бюджетине этеген къошуму рази къалдырамы?
– Сатыв-алыв ишлени барышы базар девюрде, гертиден де, экономиканы ва яшавну даражасын ачыкъ этип гёрсете. Дагъыстан – аграр республика. Айтмагъа сюегеним. агропромышленный комплексинден сонг умуми ич продуктну, къуллукъланы болдурувда сатыв-алыв тармакъны къуллукъчулары экинчи сыдрада чалышывун давам эте…
Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округунда буса мал айландырывдан Дагъыстан – биринчи ерде. Дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, 2021-нчи йылда 657, 5 миллиард манатны оьлчевюнде маллар сатылгъан ва къуллукълар этилинген. Шо санав экинчи ердеги бизин округдагъы Ставраполь крайда 601 миллиард манатдан оьтмеген.
Буссагьатгъы вакътиде Дагъыстандагъы сатыв-алыв ишлер булан машгъул болагъан 15 мингге ювукъ къурум бар, 2 мингге ювукъ ресторанлар ва кафелер, 2,5 минг гьар тюрлю къуллукъланы кютюв булан машгъул болагъан жамият талаплагъа байлангъан предприятиелер ишлей. Федерал талаплагъа гёре савлай уьлкебизде гьар 1 минг адамгъа 428 квадрат метр сатыв-алыв майдан тие буса, Дагъыстанда шо санав 735-ге етишгени белгили.
– Бизин булан дос тюгюл пачалыкълар билдирген санкцияланы натижасында не йимик къыйынлыкълар тувулунду? Республикабызда шолай четимликлеге бойсынмай, натижаланы кем болмагъа къоймас учун ишлемеге имканлыкълар бармы?
– Озокъда, тышдан билдирилген санкцияланы халкъара байлавлукъланы къыйыкъсытагъан четимликлери бар. Шо бизин республикабызны сатыв-алыв тармагъына да тиймей къалмады. Яшырмагъа негер тарыкъ, савлай Россияда йимик, Дагъыстанда да санкциялар болажагъына гьазирлик ёкъ эди. Байлавлукълар бузукълашды. Яшавда йимик, экономикада да бир вакътиде лап да тарыкълы маллардан магьрюм къалдыкъ.
Шо гьалгъа гёре алгъасавлу кюйде ДР-ни Башчысы Сергей Меликовну сиптечилиги булан къыставуллу гьалланы алдын алагъан штаб къурулду. Озокъда, Дагъыстанда Россияны оьзге регионларында йимик, тыш пачалыкълар булан машгъул болагъан предприятиелери ёкъ эди демеге ярай. Шо саялы да сатыв-алыв тармакъда разисизликлеге ёл берилмесин учун дагъыстанлы далапчылар алда токътагъан масъалалардан, борчлардан къачмай, натижалы гьаракатын артдырды десем де ярай.
– Низам Рагьманович, сатыв-алыв тармакъда чалышагъан тайпалар янгыз оьз пайдаларын-къазанчын ойлап иш гёре. Алывчуланы разилигин къазанмакъ учун чалышагъан заман къачан гележек?
– Озокъда, шогъар байлавлу гьар кимни оьзтёрече пикрусу бардыр. Мен ойлашагъан кюйде, сатыв-алыв тармакъда Россияны ичинде токъташдырылгъан ортакъ низам бир. Тек не этерсен, регионларда шогъар янашыв башгъа-башгъа. Биз де оьз республикабызда сатыв-алыв тармакъда низам болгъанны сюебиз. Артдагъы йылларда республикабызны шагьарларында оьз тюкенлерибиз алывчуланы къуллукъларын кютегени белгили. Мисал учун айтсакъ, «Зелёное яблоко» деген компанияны тюкенлеринден пайдаланагъан алывчуланы разилигин къазанмакъ учун къуллукъланы сан янына, багьаланы ёрукълашдырывгъа байлавлу болуп айлана якъдагъы талаплагъа гёре иш юрюле. Дагъыстанда «Магнитни» 30 тюкени ачылгъанлы да арадан кёп заман гетмеген.
Тюзюн айтгъанда, гьалиги заманда сатыв-алыв ишлер пакарсыз-законсуз ерлерде юрюлеген гезиклер де къаршылаша. Муна шо саялы да бизин министерлик прокуратура ва ерли къурулувларыны администрациялары булан байлавлукъда иш гёре. Низамны ва законланы сатыв-алыв тармакъда да сакъламасакъ бажарылмай. Шо ишде къоллавчуланы ихтиярларын якълайгъан къурумлар ва ерли гьакимлик топуракъ законланы юрютювде оьз къошумун болдурма тарыкъ. «Экономиканы ачыкълыгъы учун» деген законну талапларындан къачмайлы, тийишли къурумларда гьисапгъа гирип, далапчылыкъны юрютюв агьамиятлы. Шону гьалиги янгы электрон къайдалы экономиканы имканлыкъларын пайдаландырыв да талап эте.
Артдагъы гюнлерде «Цифровой Дагестан» деген форумну ортакъчылары, айырып айтгъанда, ДР-ни Гьукуматыны Председателини заместители Ризван Къазимагьамматов да янгылыкълагъа байлавлу генг кюйде англатывлар берди.
– Жамият ашамлыкъны предприятиелерини къуллукъларындан тышдан гелеген туристлер йимик, ерли къоллавчулар да пайдалана. Уьстде де эсгерилгени йимик, сатывчулар талаплар арта деп, багьаланы тийишсиз гётерегени разисизликлени тувдура . Шону алдын алмакъ учун не этмеге герек?
– Биринчилей, этилинеген къуллукъланы уьстюне процентлер къошуп багьаланы артдырыв закон булан гери урула. Гьалиги заманда шолай кемчиликлени алдын алмакъ учун юрюлеген тергев къурумланы ихтиярлары да прокуратура изну бермесе, этилинмей. Къоллавчулагъа-алывчулагъа кисесине гёре малны сан янын, болжалын гьисапгъа алса, зарал болмас.
– Сатыв-алыв тармакъда багьаланы гьатдан озуп барагъаны ерли къоллавчуланы теренден ойлашдыра Ойлашма зат да бар. Неге десегиз, уьлкебизни оьзге регионларындан эсе, ишге гючю чатагъан дагъыстанлыланы къазанчы тёбен даражада. Шо кемчилик неге гьисапгъа алынмай?
– Дагъыстанны яшавлукъ-экономика якъдан оьсдюрювню 2030-нчу йылгъа ерли болжалгъа белгиленген хас ёлу гьали-гьалилерде ДР-ни Халкъ Жыйынында тасдыкъ этилинди. Хас масъалада экономиканы оьсдюрюв ва адамланы къазанчларын артдырыв айрыча хат булан эсгериле.
Биз ону билебиз, багьаланы ёрукълашдырывну оьзю базар ёлгъа салып бара. Озокъда, айлана якъдагъы багьалар айрокъда юрт хозяйство маллагъа, сурсатгъа бакъгъан якъда бир кюйде турмай. Сезонгъа гёре къыш айларда гётериле, язда тёбенлеше. Шондан кимлер пайдалана? Озокъла, ломайчылар! Дагъыстанда алда йимик уллу ишлетив заводлар, фабриклер къурмасакъ бажарылмай. Шо масъала яшавгъа чыгъарылса, маллар да кёп болажакъ, иш ерлер де ачылажакъ, багьалар да гьатдан озуп гетмежек.
Тышдан гелтирилеген промышленный ва оьзге тюрлю маллагъа ёл багьалары да къошулуп сатылагъаны англашыла. Янгыз къоллавчуланы тюгюл, о масъала бизин де теренден ойлашдыра. Муна шо саялы да биз базар багьалардан эсе, багьалары учуз малланы чыгъарып ярмакюлерде сатмагъа ёллар излейбиз. Шо да тынч масъала тюгюл, гьар адам малына, къыйынына байлавлу багьа сала. Сатылагъан малланы сан яны, не ерде оьсдюрюлгени, гьазирленгени алывчулагъа аян болсун учун гьазирлик гёрмеге тюше. Неге десегиз, гьар малны оьзюню даражасын гёрсетеген белгиси, мекенли ачыкъ баяны болмагъа тюше. Алывчуланы алдатма ярамай.
– Адамлагъа толу кюйде иш ерлер болдурулмаса, багьаланы енгмеге бажарылмай. Шону гьисапгъа алып, гьалиги заманда не йимик чаралар гёрюле?
– Дагъыстанда ишсизликни даражасы 15 процентден оьтмей. Гьалиги заманда къайда къарасакъ да, адамланы ишге чакъырагъан билдиривлерден кёп зат ёкъ. Къарайыкъ, Буйнакск шагьардагъы аякъгийимлер тигеген фабрик ва шолай башгъалары бар. Ишчи къоллар –касбучулар етишмейген оьзге тюрлю предприятиелер де къаршылаша. Озокъда, айлана якъдагъы талапланы гьисапгъа алып ишлемеге муштарлы тайпаланы касбу билимлерин, бажарывлугъун болдурмакъ да – агьамиятлы масъала. Шону учун бизин республикабызда промышленный предприятиелени якъламакъ мурат булан хас промышленностну оьсдюрювню фонду къурулгъан.
– Эсгерилген фонд къоллавчулар учун не йимик енгилликлени гёз алгъа тута?
– Олагъа уьстюне салынагъан процентлери тёбен даражадагъы харжлар бериле.
– Берилеген кредитлени оьлчевлери токъташдырылгъанмы?
–Промышленный предприятиелеге кредит акъчалар 20-70 миллион манатланы оьлчевюнде бериле.
– Кредитлер не учун бериле?
– Кредитлер янгы иш ерлер ачмагъа муштарлы предприятиелеге техника къураллар, алатлар, машинлер ва шолай да оьзге тюрлю ясандырывланы сатып алмакъ учун тюрлю-тюрлю къайтарыш болжалланы гьисапгъа алып бериле.
Къ. КЪАРАЕВ.
