Гьар юртну да дюньягъа белгили этеген ону адамларыдыр. Юрт бир санияты, алимлери, игитлери, асгербашчылары яда охув ожакълары булан белгили бола. Биз оьзюню гьакъында айтма сюеген минасы эндирейли Аскар Алиевич Шейх-Али (Шихалиев) оьзюню атын сав дюньягъа айтдыргъан: ол биринчи болуп арап язывлу печат машинканы къургъан.
Аскар Алиевич 1885-нчи йылда Санкт-Петербург шагьарда тувгъан. Ол орус императорну армиясыны генерал-майору Али Давлет Шейх-Алини агьлюсюнде тувгъан. Шо йылларда эндирейли Давлетхан Ставропольну бусурман халкълары пристобу болуп ишлей болгъан. Ону уланы Шейх-Али есир этилинген имам Шамилни уланлары булан бирге Петербурггъа йибериле. Ол мунда оьзденлени къабул этеген кадет корпусгъа охума тюше, битдиргенде орус армияда къуллукъ эте. Бажарывлу ва къоркъув билмейген Али Шейх-Али генерал-майор чынгъа ерли гётериле.
Магъа белгили адамыбызны гьакъында оьтген жумада Дагъыстангъа гелип гетген, кёп йыллар Шаршада юртдагъы музейни ёлбашчысы болуп тургъан Зулфия Нафикова хабарлады.
– Шейх-Али агьлю къурмакъ учун да къатын этип Букей орданы ахырынчы ханы Жангирни торуну Гюлсюмню ала, – дей З.Нафикова. – Шо кёп асгербашчылар, алимлер, жамият ва дин чалышывчулар, гьатта Пачалыкъ Думаны депутатлары да чыкъгъан тухум. Тухумну юрютеген Салим-Гарай Тевкелев бай яшагъан, къызын Шейх-Али алгъанда, олагъа къошулгъанлыгъына савгъат этип, Татар Шаршада (гьали Шаршада) деген юртну да бере. Шонда ишлеме 200 ялчы да йибере…
Шаршада деген юртну 1813-нчю йылда ер есилер Тевкелевлени топуракъларында оруслар къургъан. 1853-нчю йылда, шо юрт янгы къошулгъанлагъа берилгенде, юртдагъы оруслар башгъа ерге гёчюрюле ва татарлар яшама башлай. Шаршада юрт ва айланадагъы топуракълары да булан Шейх-Алини еслигине чыгъа.
1861-нчи йылда ер есилеге алдында ишлейгенлени азат этмек буйрукъ бола. 6322 десетин ери де булан къалгъан Шейх-Алиде, бирлери гетип, башгъалалары къалалар.
– Шейх-Али бояр, юртда шолай айта болгъан, юртну бийик боюнда, бир арив еринде уьйлер тиге, — деп давам эте хабарын Зулфия Нафикова. – Бульвары, емиш баву, эки къабатлы ва балконлу уьйлери, 4-5 минг китабы булангъы китапханасы булагъа гелгенлени бек кепине геле болгъан. Олар уьй тикген тёбени тюбюнде 10 булакъ болгъан, шондан олар оьрге сув чыгъарып, фонтанын да ишлете болгъанлар. Шоланы бирисине «Шейх-Али боярны булагъы» деп гьали де айтыла. Бетден тюпде ял алагъан ерлери булангъы геземек учунгъу бав, шону бир боюнда тюрлю-тюрлю балыкълар бар кёлю де болгъан. Шолар бугюнлеге ерли сакълангъан. Шолай да, мюлк къургъан ерин айланып орнатылгъан тегенек япыракълы тереклер де бар, олар оьсюп, учлары кёкге тийип тура деп айтма ярай…
Мунда завод ишлеген, Совет гьакимлик гелгенче юртдагъылар авлакъчылыкъ ва агъач гесив булан машгъул болуп тургъан. 1906-нчы йылда орус-татар школа ачыла ва юртда 285 адам яшай. Гьали юртда 500-ге ювукъ халкъ бар…
Шейх-Али бояр агьлюсю булан къышгъа Петербурггъа гетип, язда, гюз болгъанча, Шаршада юртда тура болгъан…
20-нчы асруну баш йылларында генерал Али Шейх-Али бажарывлу бусурман чалышывчу ва инсаплы ишлени юрютеген адам деп белгили бола. Ол татар тилде чыгъагъан «Нур» деген газетни чыгъарывну оьзюню бойнуна ала, Баязитов ва Байрашев булан бирге «Сырат аль Мустакъым» деген ислам партияны къура. Етим яшлар учун ерлер, бусурманланы яшлары учун школалар ача ва межитлер къурагъанда кёмегин болдура. Шо йылларда Шаршада юртда межит, школа, тирмен, завод ва гемелер токътайгъан ер ишлене.
– Шейх-Али боярны уьйлеринде бир вакътиде ата-аналарсыз яшайгъан яшлар турду, сонг школа этди ва 2013-нчю йылда янгы школа этилгенден берли, огъар къарав ёкъ. Астаракъ булан бузулуп тура, — деп талчыгъа Зулфия Нафикова.
– Аскар Шейх-Али дюньяда биринчи болуп арап язывлу машинка этме нечик бажаргъан?
– Кюйге къарагъанда, ону инженер билими болгъан. Печат этеген машинкалар шо заманларда болгъан, тек олар солдан онггъа багъып яза чы. Нече адам тебинсе де, онгдан солгъа язагъан машинка этип болмагъан. Ондан къайры да, гьар гьарпны басагъан кююне ва гьарпланы тизилишин онгарма да яхшы гьакъыл ва сабурлукъ герек. Гьарплар учун 120 клавишаны (пердени), санавланы ва белгилени сыйдырмакъ ва гьар гьарпны язгъанда гьарпны оьлчевюне гёре онггъа йылышагъан кюйде машинка этмеге кёп адам къарагъан. Шону буса Аскар этип болгъан ва шогъар «Яналиф» деп ат такъгъан. Москвадан ихтияр гелгенде, СССР-де биринчи болуп шолай машинкаланы чыгъарагъан завод къурулгъан. Шолай янгылыкъны арагъа чыгъаргъанда, кёп къол иш енгиллешген ва Индия, Сауд Арабыстан темиркъазыкъ Африканы пачалыкъларында, Ливандан, демек, арап языв юрюлеген пачалыкъларда шо машинканы алма сюегенлер артгъан.
– Буса Аскар Алиевични бажарывлугъу яхшы къыйматлангъандыр?
– Иш башгъача болуп чыгъа. Шо йылларда бусурман халкъланы бирлиги латин язывгъа чыкъма сюймейгенни гьакъында белгили къуллукълардагъы 82 адам къол салып, Сталинге кагъыз язгъанлар. Оьзюню ишине патент алгъан Аскар Алиевич Шейх-Алини де шо кагъызда къолбасы баргъа, ол туснакъгъа салынгъан. ГУЛАГ-да турагъанда язгъан тептериндеги язывлардан «Эхо веков. Судьба изобретателя» деген китап чыгъарылгъан. Шонда «Пишмаш» заводну къургъан, дыгъарланы этген кюйлени охума ва кёп суратланы гёрме бола.
– Ону сонггъу къысматы нечик болду?
– Аскар Шейх-Алини аты кёп замангъа унутулду, ол ойлашгъан машин де, заводну къургъанлыгъы да башгъалагъа язылды ва олар этген иш йимик гьисапланды. Ону ишине янгыдан, 1959-нчу йылда къаралды ва «айыпсыз» деп къарар чыгъарылды. Ол Къазангъа 75 йыллыкъ чагъында къайтды ва оьлгенче башлагъан ишинде янгылыкълар болдуруп ишлеп турду.
Ону къысматы къыйынлы буса да, агьлюден тюзелген. Къатыны София Шагьбаз-Гиреевна булан эки къыз оьсдюрген ва тарбиялагъан. Оланы уллусу – Динара, Уллу Ватан давда врач болгъан, Гюлнара буса – инженер-химик. Оланы наслулары бугюнлерде Къазан шагьарда яшайлар.
– Дагъыстангъа гелмеклигингни себеби нечикдир?
– Гелеген йыл Татар Шаршада юрт къурулгъанлы 230 йыл бите, шо агьвалатгъа биз китап чыгъарып битме сюебиз. Шолай белгили тухум чыкъгъан Дагъыстанны бырынгъы юртларындан бириси Эндирейде болма тезден сюе эдим. Биз мунда Шейх-Алини тухумун, оланы наслуларын тапмакъ ва юртдагъы музейибизни маълуматлар булан толумлашдырмакъ учун гелдик. Бизин музейде Аскар Алиевич Шейх-Алини гьакъында кёп маълумат, ол ишде къоллагъан алатлары бар. Мен Дагъыстанны бусурманларыны Татарстандагъы вакили Мугьаммад Мутайылов булан Ижевск шагьарда оьтгерилеген чарада таныш болгъан эдим. Дагъыстангъа барма къастым ва ахтар-ыв ишлерим барны англагъанда, ол мени алып гелди. Огъар мен гьакъ юрегимден баракалла билдиремен. Шолай да, гелген гюнден башлап, мени яннавурумда тургъан язывчу ва тарихчи Багьавутдин Гьажаматовгъа да оьзюмню разилигимни айтма сюемен.
– Эндирей юртну нечик гёрдюгюз, сизин нечик къаршылады?
– Эндирей юртну гьакъында мен Интернетде таба къарап бир-бир затлар биле эдим. Тек гёргенде, бек ажайып болдум. Шагьар йимик къурулгъан, 10 мингге ювукъ адам яшайгъан Эндирей мени гьайран этди. Мунда ал заманлардан берли ташдан этилинген 9 межит сакълангъан. Шоланы юртлулар динчиликге къаршы юрюлеген питне заманлардан аман сакълап болгъаны бек яхшы. Бу юртдан кёп санавдагъы асгер башчылар, жамият чалышывчулар, алимлер, динчилер, къурувчулар ва яратывчулар чыкъгъан. Эндирей юртлулар бизин алдыбызгъа чыгъып къаршылады, ингдеси, къаршылайгъанланы арасында акъсакъаллы къартлар кёп эди. Биз юртдагъы межитлерден айландыкъ, Ташав-гьажи деп айтагъан Мычыгъышланы имамы болуп тургъан, устаз ва асгербашчы моллалыкъ этген межитде, ону атындагъы медреседе болдукъ. Гелген мурадыбызгъа етишме чи болмадыкъ: юртда Шейх-Алини тухумундан бирев де къалмагъан, тек юртлулар ону атын унутма къоймай, шолар яшагъан орамгъа «Шихалиевни орамы» деп деп ат такъгъан.
Сонг юртну башчысы Ирази Абсаламов къургъан демли тепсини артында олтуруп, Айдемир Айдемиров, Зиявдин Идиков, Юсуп Сайпутдинов, Зубайыр Зубайыров, Магьмут Гьюсейнов, Гьабийбулла Алиханов булан лакъырыбызны давам этдик.
Шолай да мен, Шаршададан Шейх-Али орнатып этген ине япыракълы агъачлыкъдан юртда орнатма бала тереклер алып гелген эдим. Шоланы да орнатдыкъ, Солтанмутну эсделигини алдында ва юртну ер-еринде суратлар алдырдыкъ. Эки де юртну арасында дос аралыкъланы болдурмакъны ва эсделик чараланы эки де ерде оьтгермекни гьакъында сёйлешивлер болду.
– Дагъыстанны башгъа ерлеринде болма чола тюшдюмю?
– Мен эндирейлилер булан къайнар кюйде савболлашып, Анжиге гетдим. Артындагъы гюн мени бырынгъы шагьар Дербентге элтди. Бек тамаша болдум ва Къазан шагьардагъы Кремлге ошайгъан ерлерин де гёрдюм. Мен шолай да, Каспийск ва Анжи шагьарланы да тарихи ерлеринде болдум. Озокъда, шагьарны ортасындагъы жума межитге де бардым. Онда устазлар булан ёлугъувлар оьтгердим ва бугюн ёлгъа тюшемен.
– Дагъы гелме хыялыгъыз бармы?
–Мен бу элни ушатгъанынмы хабарласам, бизин якъдан гелме сюегенлер кёп болажакъ. Балики дагъы да гелербиз, неге тюгюл шу геливюм эки де республиканы арасында эсделикни ва дослукъны кёпюрюн къурма имканлыкъ берди…Кёпюр болгъан сонг, ёл алма тынч бола.
–Яхшы ёлгъа бар ва эсен-аман етишгин!
– Савболугъуз, сиз де эсен-аман туругъуз!
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.
