Хасавюрт район – Дагъыстанны инг уллу административ бёлюклерини бириси. Ону 5 район ва Мычыгъыш республика булан дазулары бар. Ондан къайры да, республикада яшавлукъ-экономика оьсювде артдагъы 5 йыл алдынлы ерлени ала. Райондагъы аслу тармакъланы оьсювю де адамланы яшавун яхшылашдырмакъ учун къабул этилеген программалардан гьасил бола. Хасавюрт районда шо 13 милли проектден 9-у яшавгъа чыгъарыла: «Савлукъ сакълав», «Демография», «Билим берив», «Маданият», «Къоркъунчсуз ва сан янлы автомобиль ёллар», «Яшавлукъ уьй ва шагьар шартлар болдурув», «Гиччи ва орта далапчылыкъ» ва «Алдынлы къайдаланы экономикасы».
Оьтген жумада газетни баш редактору районну башчысы Арсланбек АЛИБЕКОВ булан ёлукъгъан. Оланы арасында болгъан лакъырны охувчуланы тергевюне беребиз.
«Алдагъы ёлбашчыны ишин давам этип тураман»
–Арсланбек Абдулмажитович, башлап сизин уллу районну ёлбашчысы болуп сайлангъаныгъыз булан къутлайман! Алдагъы иш булан тенглешдиргенде, къайсын жаваплы гёресиз?
–Гьар ишни оьзюне хас маънасы бола. Эгер де алда райондагъы ич ишлени ёлбашчысы болуп адамланы аманлыгъын сакълавгъа жаваплы бусакъ, гьали шо борчлар булан бирге оланы яшав-экономика гьалларына да жавап берме герексен. Гьар адам ишге де тюшгенче, шону бажарарманмы экен деп ойлашып къарама тюше. Мен шолай соравну оьз-оьзюме бердим. Бажаражагъымны билгенде, кандидатурамны салдым.
–Сизин районну башчысы болуп гелмеклигигиз булан не янгылыкълар этме башланды?
–Мен сав оьмюрюмде дегенлей Хасавюрт районда ишлегенмен ва бары да масъалалар булан эшитип тюгюл, оьзюм гёрюп танышман. Дагъы да айтсам, менден алда ёлбашчы болуп ишлеген Жамболат Салавов ишге бек талаплы ва жаваплы янашагъан, ингдеси, бажарывлу улан экени белгили. Магъа янгы затлар ойлашып турма тарыкъ тюгюл, башлапгъы заманда ону ишин давам этип турсам да, таманлыкъ этежек. Ол райондан Дагъыстанны транспорт ва ёл хозяйство министри болуп гетген булан да, бизин булангъы аралыкъны бёлмей ишлей.
Яшланы гьайын этив – аслу масъалаланы бириси
–Районда кёп тюрлю милли проектлер яшавгъа гийириле… Сизин ишлейгенигиз де йылгъа ювукъ болуп геле. Лакъырны къайсыны гьакъындан башлайыкъ?
–Гертиден де, артдагъы йылларда кёп санавдагъы милли проектлер эсде ёкъ алмашывлар этме имканлыкъ болдурду. Лакъырыбызны «Демография» дейгенини айланасында этейик. Районда школа чагъындагъы яшлар кёп. Янгы охув йылда школагъа 28900 яш барды, шолардан 3000-и – биринчи класгъа. Айтагъаным, гьар йыл районда 3000-4000 яш тува. Шону учун да школаларда ва яшлар бавларда ерлер етишмей. Артдагъы йылларда гьал яхшылашып геле: 5 йылны ичинде Петраковское, Теречное, Къандавуравул, Акъболатюрт, Къарланюрт, Янгы Кёстек, Къадиротар, Кемсиюрт, Эндирей юртларда янгы школалар къурулду ва шоларда яшлар охуп да туралар. Янгыз бу йыл районда 3 школа ва 2 яшлар баву ачылды. Шогъар байлавлу болуп районгъа Дагъыстанны Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов, ону орунбасары Муслим Телякъавов, Дагъыстанны Халкъ Жыйыныны председатели Завур Аскендеров, министр Жамболат Салавов гелдилер.
Эндирейдеги яшлар бавун къурагъангъа 107 миллион манат харжланды ва мукъаятлы этилди. Администрацияны гьисабында шогъар барагъан 1,5 чакъырым ёлну асфальт этип онгардыкъ. Шолай иш Ботаюртда къурулгъан яшлар бавуна да этилди. Бирдагъы да, 200 ери булангъы яшлар баву Къурушда да къурулуп бите тура. Хамавюртда ва Солнечное юртларда да янгы школалар къурулуп тура.
–Ондан къайры, «100 школа» деген проектге гёре де Дагъыстанда кёп школа ярашдырыла…
–Шо программагъа гёре районда 20 школа ярашдырылып битген. Бу йыл Муцалавулдагъы Совет Союзну Игити А.Абдуллаевни атындагъы 1 номерли школаны ярашдырдыкъ. Ондан къайры да, 9 школада «Оьсювню отавлары» деген центрлар ачылгъан. Булар бары да – яшлагъа толу билим алмакъ учун этилеген имканлыкълар.
Артындагъы йылларда билим беривге тергев бюс-бютюнлей алышынды. Шолардан аслусу – охувчулагъа толу кюйде билим алмакъ учунгъу имканлыкълар болдурмакъ. Охумакъ учун ерлерден къайры да, яшёрюмлеге оьзлени ругь талапларын артдырыв булан машгъул болма бажарылмай эди. Алдан берли яш тюрлю-тюрлю кружокларда ортакъчылыкъ этип, оьзюню гележек касбусуна тюшюнме болагъаны ачыкъ. Уьч сменде охуйгъан школадагъы яшлар шолай имканлыкълардан магьрюм бола.
Мисал этип Эндирейни алайыкъ. Юртда школа чагъындагъы яшланы санаву 1500-ден де къолай. Кёп йыллар шондагъы 2 школада яшлар 3 сменде охуп турду. Гетген йыл янгы планларда 300 яшгъа, бу йыл буса 502 яшгъа ери булангъы 2 школа къурулду ва 1 номерли школа мукъаятлы ярашдырылды. Шолайлыкъ булан, юртдагъы 3 сменлик охув масъала тайды. Гьар къурулгъан школагъа биз район администрацияны гьисабына асфальт ёллар этебиз ва шоланы айланасын да онгарабыз.
Башлап имканлыкълар болдурайыкъ, сонг билимлени де талап этме ярай. Яшлар баву – школа: бу эки де ерде яшланы билим алывуна кюрчю салына, шону учун да аслу тергев шу ерлерде болма тюше.
Тазалыкъ – динни яртысы
–Хасавюрт бойда насланы ишлетеген завод къурулажакъны ва шогъар тарыкъ харжлар да гёрсетилгенни гьакъында эшитдик. Тазалыкъны гьакъында айтсакъ, шо масъала районда нечик салынгъан?
–Шо къурулуш да «Экология» деген милли проектге гёре этиле. Дагъыстанда шолай заводлар уьч ерде къурулажакъ: Дербентде, Къарабудагъгент ва Хасавюрт районларда. Бизде шо заводну къурма ва нас жыягъан полигонгъа 30 гектар ер де гёрсетилген.
Озокъда, тазалыкъны ерлерден башлама герек. Кёп йылланы узагъында адамлар насын сюйген ерге ташлап тургъан, шону учун да гьали юртларда нас ташлайгъан ерлер белгиленген. Шолар закон къайдада болагъан кюйде тарыкълы кагъызлар гьазирленип тура. Ондан къайры да, 2021-нчи йылда районну юртларында 290 контейнер салынмагъа 90 хас ерлер гьазирленген. Гьар юртгъа насын ташыйгъан транспорт да белгиленген. Шолар бары да адамланы яшав гьалларын енгиллешдирме деп этиле. Неге тюгюл, юртларда чёп тёбелени юртну ортасында, парк бар ерлерде де гёрме бола эдинг. Гьали гьал алышынгъан. Юртларда адамлар рагьатланып болагъан кюйдеги гиччи яшларына ойнама майданчалары булангъы парклар ачылып тура.
–Паркланы айтсакъ, гертиден де, арив онгарылгъан парклар рагьатлыкъ этеген ер болуп токътай…
–Гьали тюрлю-тюрлю программалагъа гирип, юртларда да онгайлы шагьар шартлар болдурувгъа тергевню артдырма бажарыла. 2018-нчи йылдан берли райондагъы 9 юртда шолай ерлер онгарылгъан. Ишден сонг ата-аналар яшларын да алып, шолай паркгъа геле, таныш-билишине ёлугъа, шо вакътиде буса яшлары майданчада ойнай. Шолай шартлар Эндирей, Яхсай, Кёкрек, Къуруш, Темиравул, Муцалавул, Кёстек, Ботаюрт ва Солнечное юртларда бар. Бирлерини янында оьзге онгайлыкълар да ачыла.
Янгыз 2022-нчи йылда дагъы да 7 юртда жамият учун ерлер гьазирленди. «Онгайлы шагьар шартлар» деген шо проектни кютмек учун 22 миллион манат харжланды, шону кёбюсю федерал бюджетден берилди. Чагъаротар, Османюрт, Симсир, Хамавюрт, Теречное, Янгы Гагатли ва Пятилетка юртланы халкъына да бош вакътисинде ял алма ерлер гьазир болгъан.
– «Кавказ» деген федерал ёл 4 машин юрюп болардай генглешдирилип бите тура. Машин гьайдавчугъа шо бек онгайлы. Юртланы орамлары онгарылагъаны да сююндюре…
– Ёллар генглешген ва янгыртылгъан сайын, хатабалагьлар аз бола. Шону учун да ёллагъа тергев этиле. Юртлардагъы орамланы онгарыв ва асфальт салыв да эсгерилген программалагъа гёре этиле. Янгыз 2022-нчи йылда районну 10 юртунда 10 чакъырымгъа ювукъ орамлар асфальт этилинген ва адамлар юрюйген сокъмакълары да онгарылгъан. Шону этмек учун республиканы бюджетинден 57 миллион манат харжлангъан. Октябрьское, Кёстек, Петраковское, Сивух, Темиравул, Хамавюрт, Эндирей, Тотурбийкъала, Акъболатюрт ва Яхсай юртларда бирер-экишер орамлар асфальт этилген. Шо да – адамлагъа этилеген онгайлыкъланы бир гесеги.
2015–2019-нчу йылларда – 49,4, 2020-нчы йылда – 6,4, гетген йыл 8,4 чакъырым ердеги орамлар асфальт этилген. Шо программалар дагъы да узатылса, бир нече йылдан юртлардагъы кёбюсю орамланы онгарма имканлыкъ болажакъ.
–Районну бюджети кёп тюрлю харжлардан ясала, шолардан аслусу – налоглар жыйыв. Шо ишге нечик янашасыз ва толу кюйде жыйма имканлыкъ бармы?
–Район администрацияда налог жыйывну тергейген комиссия ишлейгени кёп йыллар бола. Оланы тарыкъ техника булан ясандырылгъан хас машини де бар. Жумада эки-уьч гюн олар юртлагъа бара ва налогну жыйылагъан кююн тергей, тарыкъ болса, кёмегин де болдура.
Бюджетге акъча дагъы да топуракъны къоллав дыгъарлардан, ижарагъа алагъанлардан да геле. Налог жыйывдан биз республикада алдынлы ерлердебиз. Тавтюп ва тюзлюкдеги районланы арасында оьтгерилеген конкурсларда артдагъы 5 йылны ичинде биринчи ерлерде болабыз.
Хасавюрт – кёп тюрлю тармакълы район. Мунда Дагъыстандагъы гелимни 15 проценти болдурула. Районда 56 хозяйство ва 13 мингге ювукъ сабанчы ва абзаръягъа хозяйстволар бар. Оьзлени топуракъларын ишлетип яшайгъанланы санаву чу 23 мингге етише. Алдынлы хозяйстволаны айтса, Яхсайда – «Гранит», Ботаюртда – «Вымпел-2002», Кёстекде – Гьажиевни атындагъы МУП, шолай да, Османюртда, Боташюртда ва Чагъаротарда ишлейген уллу хозяйстволар бар.
Юрт хозяйство тармакъда районда 30 мингден де артыкъ адам ишлей. Аслу гьалда олар авлакъчылыкъ булан долана. 58400 гектар чачыв майдандан 34 процентинде бюртюклю ашлыкълар оьсдюрюле. Гюзлюклени майданларын 20 минг гектаргъа чыгъарма хыял бар. Шону булан бирге тюшюмлюгюн оьсдюрмеге чаралар гёрюле.
Гьар йыл районну сабанчылары 60 минг тондан да артыкъ ашлыкъ ала. Шолай да, 30 минг тонгъа ювукъ картоп, 110 минг тон яшылча, 10 минг тонгъа ювукъ емишлер алына. Этни айтсакъ, 30 минг тонгъа ювукъ, сют буса 60 минг тон болдурула.
Бу ерде Ботаюртда ерлешген ва Темиркъазыкъ Кавказда тенги ёкъ «Батыр-бройлер» деген компанияны гьакъында айтма сюемен. Булар инг янгы къуш фермалар къургъан, инкубаторлары бар. Жижеклени де оьзлер чыгъаралар, тарыкъ буса, жижеклени 2-3 минг чакъырымгъа етишдирме имканлыгъы да бар.
Эгер де алда олар бала чыгъармакъ учун йымырткъаны тыш пачалыкълардан ала эди буса, белгили санкцияланы вакътисинде оьзлерде онгайлыкъ болдурма кюй тапдылар.
Оланы къасты булан йылда 25 миллион жижек чыгъарма болагъан йымырткъа алма имканлыгъы бар. Шо буса 100-ге ювукъ иш ерлер ачмагъа онгайлыкъ бере.
Шо проектге гёре олар районну бюджетине 18 миллион манат налог тёлей. Дагъы да къошуп айтсам, «Батыр бройлер» тавукъ этден гьалал къайдалы 100 тюрлю ашамлыкъ маллар да эте. Оланы тюкенлери кёп ерлерде ачылгъан. Гьали олар янгы къайдадагъы кюйде тавукъ сакълайгъан уллу фермалар этме ва шоларда йылда 15 минг тон тавукъ эт болдурма ва 1500 тон тавукъ этден мал чыгъарма хыял эте. Шоланы къурмакъ учун ер гёрсетип де битгенбиз.
Юрт хозяйствогъа тергев этген сайын, олар мал болдурма амракъ да бола. Бугюнлерде районда 330 трактор, 68 комбайн, 180 автомашин бар. Шолар да тарыкълы ишлени этмек учун етишмей. Районда къурулгъан «Хасагросервис» деген МТС гьар йыл дегенлей чачагъан, топуракъны ишлетеген ва ашлыкъ къайтарагъан янгы техника ала. Кёбюсю хозяйстволагъа да лизинге гёре янгы техника алма чола бола.
Артдагъы йылларда далапчылыкъгъа да тергев бериле. Хасавюрт районда артдагъы 2 йылны ичинде абзаръягъа болуп да, сабанчы хозяйстволар къуруп да ишлейгенлени санаву 1500-ге де артды, неге тюгюл де олагъа ишлетмеге топуракълар ва грантлар бериле. «Иш башлайгъан фермер» деген грантны алгъанлар бугюнлерде толу кюйде ишлейлер. Олар бавлар сала, теплицалар эте ва юзюмлюклерин генглешдире.
Бу йыл районда юрт хозяйство 4 кооператив ачылды. Оланы кёбюсю янгы къайдадагъы бавлар салды. Сёз ёругъуна гёре айтсам, 2022-нчи йылда 100 гектар ерге терек ва 20 гектар ерге борла салынды.
Маданият – ругь байлыкъ, спорт – къаркъарагъа савлукъ
– Бир айлар алда бизин газетде Чагъаротарда янгы клуб ачылгъаны гьакъда язгъан эдик. Шолай ишлер дагъы къайсы юртларда юрюле?
–Маданият – ругь байлыкъ деп негьакъ айтмай. Районда 39 маданият къурум, шолай да 45 китапхана бар. Яшлар учун 3 юртда филиаллары булан музыка школа, 5 филиалы булангъы яшланы инчесаният школалары, 3 филиалы булангъы чебер иш этеген школа ва 2 халкъ театр бар. Шолай да, 3 юртда халкъ санияты сакълангъан: Яхсайда – тастар согъув, Сулевгентде – чыны савутлар этив ва Къурушда – халча согъув. Олагъа ишин юрютме имканлыкълар да яратылгъан, маллары кёп конкурсларда ортакъчылыкъ эте.
Кёп йыллар маданият центрлагъа тергев берилмей тургъан. Артдагъы йылларда Тотурбийкъалада, Кёкрекде, Эндирейде, Чагъаротарда маданият центрлары ярашдырылды. Шоларда кинолар, концертлер, пьесалар гёрсетиле ва байрам чаралар оьтгериле, демек, адамланы ял алма гелеген ери болуп токътай.
Кёстекде 500 адамгъа ери булангъы маданият центр къурулуп битген. Айтагъаным, биз шону да тергевню тюбюнде сакълайбыз. Бир-бир маданият къалаларыбыз спортзаллагъа айлангъан, заман гете туруп, шолар да адатлы кюйде къолланар. Яшлар орамлардан эсе ял алагъан, пайдалы ишлер этме болагъан ерлени сайлар.
–Яшланы орамдан айырма кёмек этеген спорт да бар чы, олагъа машгъул болма ерлер таманлыкъ этеми?
–Районда таман чакъы спорт майданлар бар. Мисал учун айтсам, 15 спорт майдан, 41 спортзал, заллагъа айландырылгъан 44 имарат, 200 спорт майданча, шоланы ичинде 10 гиччи футбол майданлар да бар. Районда 5 уллу спорт школа ишлей, оларда 8865 яш спорт булан машгъул бола. Оланы арасындан Дагъыстанны, Россияны, Европаны ва дюньяны чемпионлары да бар.
6 юртда янгы спортзаллар къурулуп тура. Эндирейде уллу спорткомплексни къурув да орталап тура. Шоларда яшлар къуват алма ва савлугъун беклешдирме болажакъ.
–Савлукъну гьакъында айтгъанда, райондагъы савлукъ сакълав идаралар оьзлени министерлигине табиликде ишлей. Олар ишин юрютеген кюйге разимисиз?
–Адамланы савлугъун болдурагъан идаралар тюзевлю кюйде ишлесин деп тергев этиле. Районну баш территория врачы Шамил Минатуллаев гьар жыйында гьалны гьакъында гьисап бере.
Районда савлукъ сакълав идара 58 бар, шолардан сменде 150 адамны къабул этме болагъан поликлиника, 510 аврувгъа ери булангъы 13 участка больница, 17 амбулатория ва 27 ФАП ишлей. 201 врач ва 585 хас билим алгъан медицина къуллукъчулар райондагъыланы савлугъуна къарайлар. Озокъда, врачлар етишмей, шону учун да «Земский доктор» деген программагъа гёре 65 яш касбучуну алып битгенбиз.
Артдагъы йылларда Къадиротарда ФАП къурулду ва Нурадилово юртда буса больница ишленди. Ботаюртда коронавирусну заманында къурулгъан 62 аврувгъа ери булангъы медицина центрда ва шону янындагъы 100 аврувгъа ери булангъы больницада райондагъы аврувлар ята.
Этилген ишлер кёп, этилме гереклери дагъы да артыкъ…
–Биз бир нече бёлюклени гьакъында айтып турабыз, къайсыларын эсгермедик? Билим беривню гьакъында чы алда да язгъан эдик…
–Билим беривню гьакъында да айтма тийишли. Районда 55 билим берив идара бар, шолай да, 20 яшлар баву ишлей. Сонг да, Яхсайда школа-интернат ва яшланы яратывчулукъ уью бар. Артдагъы йылларда кёп санавдагъы янгы школалар да къурулуп тура. Айтма кёп зат бар.
«Мени Дагъыстаным – мени сувларым» деген программагъа гёре Яхсайда сув масъала чечилген деме ярай, Бамматюртда, Солнечноеде ва Къадиротарда бурав уруп сув чыгъарылгъан. Къарланюртда 20 чакъырымдагъы сув быргъылар алышдырылгъан ва олар «Къызылюрт –Хасавюрт» деген сув быргъыгъа къошулгъан. 7 йылны ичинде 46 чакъырым ердеги быргъылар алышдырылгъан.
Район администрацияны харжына 30 чакъырымгъа ювукъ газ быргъылар тартылгъан ва газ пайлайгъан 27 пункт янгыртылгъан.
Халкъны яшав якъдан якълав управлениени ишин де айтма болабыз. Шоларда гьар йыл 50-60 минг адам гьар тюрлю якъдан якълав таба, коммунал къуллукълагъа болсун, берилеген кёмек харжлар болсун, барысы да заманында кютюле. Аслу гьалда кёмек сакъатлагъа, етимлеге, кёп яшлы ва яшаву осал агьлюлеге этиле.
Райондагъы халкъны санавундан 20 проценти – пенсиядагъылар, олар да тергевсюз къалмай. Етим яшланы уьйлер булан таъмин этивге де айрыча тергев бериле, шолайлар районда 199 аадм бар, 50-ге ювугъуна уьйлер алып бергенбиз.
Афгъан давну ветеранларына, Чернобылда болгъанлагъа да уьйлерин ярашдырма харж ва къайтарылмайгъан кёмеклер берилген.
Айтагъаным, кёп иш этилинген, этилме гереклилери дагъы да артыкъ.
–Арсланбек Абдулмажитович, районда асгерге чакъырыв чара нечик юрюлдю ва шолайланы агьлюлерине этилеген кёмек нечик салынгъан?
– Асгерге чакъырыв чара бизин районда къурумлу юрюлдю. Райондан 74 адам чакъырылды. Олар барысы да Къыбла асгер округда уьйренивню оьтдю ва хас асгер гьаракатда салынгъан борчланы кютюп де туралар.
Бизде хас фонд къурулгъан, шогъар гелген харжлардан хас асгер гьаракатда ортакъчылыкъ этегенлени агьлюлерине 50-шер минг манатдан кёмек этилди. Администрацияны гьаракаты булан гьар тюрлю тарыкъ-герек, исси этеген 100 халча, 100 ятагъан дорба, 120 исси этик де алгъан эдик. Гьар гетеген яшгъа шоланы да тапшурдукъ. Шолай да, 1,5 миллион манатгъа гийимлер алып, шогъар 10 тон ашамлыкъ маллар да къошуп, дав агьвалатлар болагъан бойгъа йибергенбиз.
Шонда ортакъчылыкъ этегенлени гьар агьлюсю де тергевню тюбюнде. Шолай да, Донецк республикадан гелген яшланы да къаршыладыкъ, районну гьакъында айтдыкъ ва арив къонакъ этдик…
Биз районда 2024-нчю йыл болгъанча чечмек учун яшавлукъ-экономика программа къабул этгенбиз. Шогъар гёре халкъны яшавун яхшылашдырывгъа бакъгъан кёп тюрлю масъалалар бар. Къайсы гьакимликге де къыймат, халкъыны яшайгъан кююне, оланы савлугъун болдурувгъа, ихтиярларын якълавгъа ва яшавун яхшылашдырывгъа гёре бериле. Шону учун да яшавда онгайлыкълар болдурув ва бары да яндан якълав, иш булан таъмин этив, алапаларын къолайлашдырыв инг алда болдурулма герек. Шолай этсе, халкъны тангалагъа инамлыгъы бола. Шо буса бирликде тувулуна. Биригип этген ишни берекети болар деп негьакъ айтылмагъан.
– Соравларыма толу жаваплар берген саялы, кёп савбол!
– Районну гьакъында газетни бетлеринде язагъаныгъыз учун сизге де баракалла, энниден сонг да район администрацияны ва «Ёлдаш» газетни аралыкълары беклешер деп умут этемен!
Лакъырлашывну юрютген
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.
