Дагъыстанны минг йыллар узагъындагъы тарихинде белгили агьвалатлар кёп бар. Шоланы гьариси бизин эсибизде. Неге тюгюл, олар Дагъыстанны ва дагъыстанлыланы яшавунда гёрмекли ер тутгъан.«Дюньяны титиретеген» елевчю Надиршагьны Дагъыстангъа бакъдырылгъан чапгъынлары 18-нчи юз йылда болгъан лап да уллу агьвалатлардан гьисаплана. Гьапкъай къолда 1741-нчи йылда болгъан уллу къыргъын да унутулмас агьвалатланы бириси гьисаплана.
Бу йылны сентябр айыны орталарында (15-21 сентябр) Надиршагьны дюньягъа айтылгъан асгерлери дарбадагъын этилген Гьапкъай къолда болгъан ябушувлагъа (гьалиги Гьапкъайгент юртну (Къаягент район) тюбюндеги тюз авлакъ) 280 йыл битежек. Шо буса – бизин Къаягент районну тарихинде тюгюл, гьатта савлай республиканы гьисабында алсакъ да, уллу ва эсден таймажакъ агьвалат.
Айтагъаным, тарихи ябушувда (къыргъында) янгыз иранлыланы ягъындан 23 минг адам ортакъчылыкъ этген. Дагъыстанлыланы да шончакъы асгери болгъан. Бизин асгерлени къанлы ябушувлагъа Гьайдакъны уцумиси янгыгентли (Янгыгент – Гьайдакъ райондагъы къумукъ юрт) Уллу Агьматхан гьазирлеген ва ёлбашчылыкъ этген. Мегьтули ханлыкъны башчысы аварлы хан Агьматхан (Уллу Агьматханны гиевю) ону онг къолу гьисапда белгили. Эки де асгер ёлбашчыны бажарывлугъуна ва гьюнерлерине гёре дагъыстанлылар иранланы Люфт-Алихан башчылыкъ этген уллу асгер бёлюгюн дагъытгъан. Ата-бабаларыбызны айтывларына гёре, къыргъынны вакътисинде агъылагъан «къан оьзенни» гючю юмурукъ чакъы ташланы элтердей болгъан. Биревлер къан «къайта» дей. Иш о гьакъда тюгюл. Бу мисал давну къызгъынлыгъын, гючлюлюгюн суратлай. Шо давдан 100-ге ювукъ иранлы къачып къутулгъан. Дав башчы Люфт-Алихан да шонда оьлюм тапгъан.
Надиршагьны дагъытывда уллу роль ойнагъан Гьапкъай къолну алдындагъы авлакъда юрюлген уллу давну игитлерини атлары, игит ишлери бугюн белгисиз. О гьакъда оьмюр сюрген тамазалар болса тюгюл, оьзгелер, айрыча алгъанда яшёрюмлер гьеч зат билмейлер. Мени эсиме гелеген кюйде, билмеге чи заман болгъан. Шулай гьалгъа биз, уллулар да гюнагьлыбыз. Давлар юрюлген ерге белги таш салынмаса, о гьакъда яш наслугъа хабарламаса, олар шо агьвалатны, къыргъын давну гьакъында нечик билмеге бола?
Макъалада мен гючлю ябушувлагъа ёлбашчылыкъ этген ва уьстюнлюк къазангъан Гьайдакъны уцумиси янгыгентли Уллу Агьматханны гьакъында айрыча эсгермеге сюемен.
Дагъыстанны тарихине даимликге аты язылгъан Къумукъну гёрмекли уланларыны ал сыдыраларында токътагъанлардан бириси, бизин якълы Уллу Агьматхан, белгили болгъаны йимик, 1666-нчы йылда тувгъан ва 84 йыл оьмюр сюрген. Шоланы 70 йылгъа ювугъун ёлбашчы гьисапда оьтгерген. Персияны, Россияны пачалары Уллу Агьматханны атына язгъан пурманлагъа гёре, ол – 1710-1750-нчи йылларда Гьайдакъны уцумиси. Биз билеген кюйде, уцумилени тахшагьары Башлыны къызылбашлардан азат этив давларда да (1688-1689-нчу йыллар) Уллу Агьматхан ёлбашчы гьисапда белгили.
Тарих илмуланы доктору Амри Шихсайитов 1997-нчи йылда хиналугълу Магьмутну «Дагъыстанда ва Ширванда ХIV ва ХV юз йылларда болгъан агьвалатлар» деген китабын орусчагъа гёчюрген. Шо китапда ХVII-ХVIII юз йылларда яшагъан ва чалышгъан белгили адамлар Рустамхан уцумиге, къазикъумукълу Чолакъ Сурхайгъа, мюшкюрлю Гьажи-Давутгъа, Мегьтулини ханы Агьматхангъа ва оьзгелерине тийишли къыйматлар берилген. Дагъыстанда тувулунгъан лап къыйынлы гюнлерде шоланы барысын да бирикдирип болгъан ва ёлбашчылыкъ этген Уллу Агьматхангъа лап да оьр къыймат берилген.
1725–1727-нчи йылларда орус пача Адилгерей шавхалны тахдан тюшюре. Шо йылларда Уллу Агьматхан Дагъыстанда биринчи гьаким адам болуп токътай.
Арт вакътилерде биревлер Уллу Агьматхан Чолакъ Сурхай йимик къолгъа баргъан, гьасили, Надиршагьгъа къуллукъ этген демеге де сюйдюлер. Тек биз гьисап этеген кюйде, оланы далиллери ерсиз, бош сёзлер болуп чыкъды.
Гьасан Алкъадари язгъан кюйде, «Уллу Агьматхан Надиршагьны душманларыны арасындан бир де таймагъан. Ол бир заманда да Надиршагьгъа ювукълашмагъа урунмагъан».
Надиршагьны биринчи чапгъынында Уллу Агьматхан Гюбечи юртну бойларында болгъан гючлю давларда бек уста дав ёлбашчы гьисапда оьзюн танытгъан. Дагъыстанны къалгъан дав ёлбашчылары къаршылыгъын токътатгъан сонг, акъчагъа-алтынгъа сатылгъан сонг, Агьматхан да Гюбечиден тайышып, Къалакъурейшге гелген.
Ону къаттылыгъын, пагьмусун ва гючюн англагъан Надиршагь амалгъа къайтгъан. Уллу Агьматханны оьзюню ягъына тартмакъ муратда Надир ону булан дыгъар этген. Шогъар гёре Уллу Агьматхан къызын тамурлары гьайдакъ уцумилерден гелген Къубаны ханы Гьюсейн-Алиге эрге бермеге борчлу бола. Надиршагь шону учун ону артын къуваламасгъа сёз бере. Амма умутларына етишмей.
Арадан алты йыл гетип, Надиршагь 1741-нчи йылда Уллу Агьматханны къызын атасына къайтара ва уцумини оьзюню ягъына тартма бирдагъы керен уруна. Иш бажарылмай.
1741-нчи йылны сентябр айыны 15-21-нчи гюнлеринде дагъыстанлылар Уллу Агьматханны башчылыгъы булан Гьапкъай къолда болгъан къанлы давда Надиршагьны лап гючлю асгер бёлюклерини бирисине ахыр сала. Иранлы тарих алимлени айтывуна гёре, Гьапкъай къолда болгъан къыргъында 54 йыллыкъ Надиршагь, онгайсыз сёзлени де къоллап, 76 йыллыкъ Уллу Агьматханны чабушмагъа чакъыра. Уцуми, оьмюрюне де къарамай, алгъа чыгъа. Гьакъыкъатда Надиршагь утулагъанын англай ва ягъасындагъы асгерчилеринден кёмек излей.
1747-нчи йылда Чолакъ Сурхай гечине, Уллу Агьматхан буса иранлылардан Дербентни де азат эте. Дагъы да эки йыллар яшай ва 1749-нчу йылны декабр айыны 11-нден 1750-нчи йылны январыны 9-на ерли гюнлерини ичинде яшавдан гете. Къалакъурейшде ону къабур ташына «Пачалыкъгъа 50 йыл башчылыкъ этген» деп язылгъан.
Россия, Иран, Тюркия ва оьзге уллу пачалыкъланы арасында ерлешген гиччи Гьайдакъ уцмийликни шонча йылланы узагъында къоруп сакъламагъа ва алгъа юрютмеге янгыз яхшы савлукъ таманлыкъ этмей, уллу политика пагьму да тарыкъ. Шолар барысы да бизин якълыбыз, макътавлу уланыбыз, айтылгъан дав ва асгер ёлбашчы Янгыгентли Уллу Агьматханда болгъан. Ол дюньядан гетгенли 270 йыллар оьтсе де, ону яшаву, уллу ишлери, игит хасияты даим де бизин булан.
Бу йылны сентябр айында Надиршагьны асгерлери Дагъыстанда дагъытылгъанына 280 йыл битежек. Шогъар байлавлу болуп Дагъыстанны тав районларында тийишли чаралар оьтгермеге чакъырывлар этиле. Къазикъумукъда, Андалалда болгъан давланы ортакъчыларыны эсделигине уллу эсделик комплекслер къурулгъан.
Гьапкъай къолда болгъан уллу къыргъынны минглер булангъы къурбанларыны атларын да билип, оланы игит ишлерин суратлайгъан эсделик ташын тургъузмагъа бизге де заман болгъан деп эсиме геле.
Башыбызгъа районну ёлбашчылары да тюшюп, районну жамияты етишип гелеген уллу агьвалатны – Надиршагьны асгерлерин ёкъ этген гюнню бизин якъда да тийишли оьтгерер деп умут этебиз.
