Айтагъаным, тарихи ябушувда (къыргъында) янгыз иранлыланы ягъындан 23 минг адам ортакъчылыкъ этген. Дагъыстанлыланы да шончакъы асгери болгъан. Бизин асгерлени къанлы ябушувлагъа Гьайдакъны уцумиси янгыгентли (Янгыгент – Гьайдакъ райондагъы къумукъ юрт) Уллу Агьматхан гьазирлеген ва ёлбашчылыкъ этген. Мегьтули ханлыкъны башчысы аварлы хан Агьматхан (Уллу Агьматханны гиевю) ону онг къолу гьисапда белгили. Эки де асгер ёлбашчыны бажарывлугъуна ва гьюнерлерине гёре дагъыстанлылар иранланы Люфт-Алихан башчылыкъ этген уллу асгер бёлюгюн дагъытгъан. Ата-бабаларыбызны айтывларына гёре, къыргъынны вакътисинде агъылагъан «къан оьзенни» гючю юмурукъ чакъы ташланы элтердей болгъан. Биревлер къан «къайта» дей. Иш о гьакъда тюгюл. Бу мисал давну къызгъынлыгъын, гючлюлюгюн суратлай. Шо давдан 100-ге ювукъ иранлы къачып къутулгъан. Дав башчы Люфт-Алихан да шонда оьлюм тапгъан.
Надиршагьны дагъытывда уллу роль ойнагъан Гьапкъай къолну алдындагъы авлакъда юрюлген уллу давну игитлерини атлары, игит ишлери бугюн белгисиз. О гьакъда оьмюр сюрген тамазалар болса тюгюл, оьзгелер, айрыча алгъанда яшёрюмлер гьеч зат билмейлер. Мени эсиме гелеген кюйде, билмеге чи заман болгъан. Шулай гьалгъа биз, уллулар да гюнагьлыбыз. Давлар юрюлген ерге белги таш салынмаса, о гьакъда яш наслугъа хабарламаса, олар шо агьвалатны, къыргъын давну гьакъында нечик билмеге бола?
Макъалада мен гючлю ябушувлагъа ёлбашчылыкъ этген ва уьстюнлюк къазангъан Гьайдакъны уцумиси янгыгентли Уллу Агьматханны гьакъында айрыча эсгермеге сюемен.
Дагъыстанны тарихине даимликге аты язылгъан Къумукъну гёрмекли уланларыны ал сыдыраларында токътагъанлардан бириси, бизин якълы Уллу Агьматхан, белгили болгъаны йимик, 1666-нчы йылда тувгъан ва 84 йыл оьмюр сюрген. Шоланы 70 йылгъа ювугъун ёлбашчы гьисапда оьтгерген. Персияны, Россияны пачалары Уллу Агьматханны атына язгъан пурманлагъа гёре, ол – 1710-1750-нчи йылларда Гьайдакъны уцумиси. Биз билеген кюйде, уцумилени тахшагьары Башлыны къызылбашлардан азат этив давларда да (1688-1689-нчу йыллар) Уллу Агьматхан ёлбашчы гьисапда белгили.
Тарих илмуланы доктору Амри Шихсайитов 1997-нчи йылда хиналугълу Магьмутну «Дагъыстанда ва Ширванда ХIV ва ХV юз йылларда болгъан агьвалатлар» деген китабын орусчагъа гёчюрген. Шо китапда ХVII-ХVIII юз йылларда яшагъан ва чалышгъан белгили адамлар Рустамхан уцумиге, къазикъумукълу Чолакъ Сурхайгъа, мюшкюрлю Гьажи-Давутгъа, Мегьтулини ханы Агьматхангъа ва оьзгелерине тийишли къыйматлар берилген. Дагъыстанда тувулунгъан лап къыйынлы гюнлерде шоланы барысын да бирикдирип болгъан ва ёлбашчылыкъ этген Уллу Агьматхангъа лап да оьр къыймат берилген.
1725–1727-нчи йылларда орус пача Адилгерей шавхалны тахдан тюшюре. Шо йылларда Уллу Агьматхан Дагъыстанда биринчи гьаким адам болуп токътай.
Арт вакътилерде биревлер Уллу Агьматхан Чолакъ Сурхай йимик къолгъа баргъан, гьасили, Надиршагьгъа къуллукъ этген демеге де сюйдюлер. Тек биз гьисап этеген кюйде, оланы далиллери ерсиз, бош сёзлер болуп чыкъды.
Гьасан Алкъадари язгъан кюйде, «Уллу Агьматхан Надиршагьны душманларыны арасындан бир де таймагъан. Ол бир заманда да Надиршагьгъа ювукълашмагъа урунмагъан».
Надиршагьны биринчи чапгъынында Уллу Агьматхан Гюбечи юртну бойларында болгъан гючлю давларда бек уста дав ёлбашчы гьисапда оьзюн танытгъан. Дагъыстанны къалгъан дав ёлбашчылары къаршылыгъын токътатгъан сонг, акъчагъа-алтынгъа сатылгъан сонг, Агьматхан да Гюбечиден тайышып, Къалакъурейшге гелген.
Гьапкъай къолда болгъан уллу къыргъынны минглер булангъы къурбанларыны атларын да билип, оланы игит ишлерин суратлайгъан эсделик ташын тургъузмагъа бизге де заман болгъан деп эсиме геле.
Башыбызгъа районну ёлбашчылары да тюшюп, районну жамияты етишип гелеген уллу агьвалатны – Надиршагьны асгерлерин ёкъ этген гюнню бизин якъда да тийишли оьтгерер деп умут этебиз.