Огь къатынлар, къатынлар… Сизин назик, асил инбашларыгъызгъа нече тюрлю анцукъаллар гелип къона. Бу яшавда сиз нече тюрлю къайгъы-дертни гётерип айланасыз. Гюлкъызлар болсагъыз да, амма Айгъазидей нечесе намусланы кютмеге, нечакъы аркъа-торкъадан артланмагъа тюше. Къайсы асруну алып, тарихи бетлерин бир-бирлетип ачып къарасакъ да, сиз гёрсетген дазусу ёкъ къоччакълыкъланы, дюньяда сизин таъсиригиз не даражада болгъанны гьакъында къазылып алтын гьарплар булан язылгъан.

Не къыйынлыкълагъа, не тогъаслагъа тирелип урунсагъыз да, гёнгюлсюзлюкге чул бермей, оьзюгюзню еригизни табып, яшавугъузда инче гьисли юрегигизге балгьам болагъан ёлланы танглап бажарагъаныгъыз да тамашагъа къалдыра. Бугюн де бизин айланабызда къолларында от ойнайгъан гьакъыллы къатынлар, аналар, къызлар аз тюгюл. Шолай аналар, къатынлар, къызлар бизин къайсы районубузда да бар.

Бугюн буса Къарабудагъгент районну Гьели юртунда яшайгъан жагь ва асил гюлкъызларыбызны гьакъында айрыча хабарлама сюемен. Айтма сюегеним, чубугъундан иелип, къайсы гьаракатгъа да, жамият ишлеге де къошулуп айланагъан Патимат Агъаева, къатын-къызланы жыйып, «Шатман» деген уллананы очарын къургъан. Олар гьар арбагюн, жумада бир керен жыйылып, пайдалы ишлени юрютелер. Мен оланы шо гюнюне расландым. Гьелини клубуна гиргендокъ, алдынгъы сюйдюм таякъгъа гёзюм тикленди. Шону янында къабалай булан чепкен бек арив къыйышып илинген эди. Юн, гьабижай булангъы чаралар, алдынгъы хаба-къутгъалар, бешик, юн тарайгъан таракъ тизилип бир бойну алгъан. Саламлашып, сорашып, барыбыз да столланы артында олтуруп жанлы лакъыргъа гиришгенче, апайланы лап эслисине сюйдюм таякъны да тутдуруп, улан да, къыз да айтагъан бырынгъы сарынланы да йырлатдырып, бийитип, алай гёнгюбюз ачылды.

Бизин эжелги адатларыбызны, къылыкъларыбызны, мердешлерибизни дагьниси булан оьсюп яшагъан апайларыбыз къысматларына байлавлу чинк де эсде къалгъан къужурлу мюгьлетлени гьакъында хабарлама сюйдюлер. Лакъырны къатынланы жыйып, агьамиятлы очар къургъан Патимат Агъаевадан башладыкъ.

– Мен яшавда кёп къайгъылар гёрген адамман. Ахырынчы гезик къызардашым гечингенде, магъа юрегимни бир янын гесип алгъан йимик къыйын болду десем де ярай. Гечелер юхум къачып, кирпик къакъмай тангланы къатдыргъан гезик­лерим нечакъы да болгъан. Не этегенни билмей эдим, юрегиме маслагьат салагъан ёлланы излей эдим.

Бир керен бизин Шавлухну къызы: «Патимат бажив, «ЗОЖ» деп савлукъ сакълавгъа багъышлангъан бек арив журнал бар, мен сизге шону берейим, охуп къарагъыз, балики, сизин учун пайдалы болар»,–деди. Шону алып, башындан ахырына ерли охуп чыкъдым. Юрегим бир тамаша ял болгъан йимик гьис этдим. Шо заман къатынланы да жыйып, «ЗОЖ» деп бир арив очар къурсам нечик болар эди деп ойлашдым. Бары да пенсиядагъы къатынлагъа, ишлейгенлеге де мурадымны айтып къарадым. Бек арив гёрюп, сююнюп якъладылар. Планыбызны да, уставыбызны да къуруп, шогъар уллананы «Шатман» деген очары деп ат да къоюп ачдыкъ. Биз жумада бир керен, гьар арбагюн жы­йылабыз. Бу очаргъа къуршалгъанлар яш заманда да не ишни башына да чыгъагъан, бек гьаракаты булангъы адамлар эди. Бизин ишлерибизге яшлар да къуршала. Айтагъаным, олар гьазирленип, алдынгъы адатланы гёрсетелер. Мисал учун, яшны бешикге салагъан кююн, кёрюклерде экмеклер бишире туруп, юрютеген лакъырланы, гелинни де, къайнананы да аралыкъларына багъышлангъан адатланы гёрсетип, хыйлы хошланып, юрегибиз ачыла. Яш наслугъа шолар бир ачыкъ дарслар йимик де бола чы.

Ондан къайры, биз гьар болагъан байрамларыбызны белгилейбиз. Шолагъа милли, унутулуп барагъан ашларыбызны да этип, столланы да къурабыз. Кимни тувгъан гюню буса, оланы да къутлап, гёнгюн алабыз. Юбилейлери къаршы болса, барыбыз да акъча жыйып, эсделикге савгъат да тапшурабыз. «ЗОЖ» деп мен оьрде негьакъ эсгермеген эдим. Ёлугъувубузну биз савлугъубуздан башлайбыз. Кимни не ери авруй буса, оьзюбюз билеген, халкъ арада къолланып гелген дарманланы таклиф этебиз.

Дагъы да айтсам, рагьмулу ишлер де оьтгеребиз. Украинадан бизге къачып адамлар гелгенде, гийме ярайгъан арив опуракъланы жыйып, къаплар булан уланым алып барып ти­йишли ерге тапшурду. Авариягъа тюшген яшлагъа да аз-маз буса да, харж жыйып, гючюбюз чатагъан кюйде кёмек къолубузну узатдыкъ. Къатынланы байрам гюню 8 Мартгъа айрыча онгарылабыз демеге ярай. Шиърулар охуйбуз, йырлайбыз, масхаралар булан бек арив оьтгериле.

Шо гюн гьариси магъа базып юрегиндеги дертин айтып, сырын чечме сюеген йимик эди. Шо очаргъа гелеген бийкелерибизни савлугъуна байлавлу тийишли насигьатлар береген врач Адавият Юсупованы къысматы мени йимик оьзгелени де тергевюн тартмай къоймас деп ойлашаман. Муна чы бизин яш наслубузгъа жанлы тарбия-къылыкъ дарслар деген ой гелди.

–Оьзюм паравуллу бусам да, амма магъа онда яшама насип болмагъан. Мени атам, ону атасы къой-къотаны, топурагъы булангъы бай адамлар болгъан. Бары байлыгъын, мал-матагьын чыгъарып алып, атам-анамны, бизин йимик нечеселени о заманлар Къазахстангъа сюргюн этип йибергенлер. Шонда биз 23 йыл яшап, ватаныбызгъа къайтып гелдик. Бизден сонг 1944-нчю йыл акъыргъан къышда мычыгъышланы, къарачайланы алып гелип, онда яйып къойгъан болгъан. Къумукълар оланы гьарисин оьзлени бирер уьюн берип, сыйындыргъанлар. Язда олар оьзлеге уьйлер къуруп чыкъгъанлар. Башлап бизинкилени бир авлакъгъа алып барып, яйып къойгъанлар. Къазахлар, баягъы, гьар ерде кийизден уьйлер де этип, къой сиривюн де алып, онда-мунда гёчюп тургъан чы. Бизден баргъанлагъа адамшавлу ашамагъа аш-сув болмагъан. Артда атам бары да жагьиллени жыйып: «Гьей, уланлар, бизге бу кюйде турмагъа ошамай. Аллагь буюрса, насип иржайып, ватаныбызгъа къайтарбыз. Булай иннемей турсакъ, биз ачыбыздан оьлежекбиз, бизге, къумукълагъа, ачдан оьлген деп айтдырмагъа къыйышмай, бизин учун шо илыкъ болажакъ. Балики, авлакъда къубагийик, къоянлар, гьай, къазахланы къырда къалгъан къою бардыр. Гьав этип буса да, нечик де, оьзюбюзге чёрек чыгъарып, бир-бирибизге кёмеклешип, гьакълашып яшамасакъ бажарылмас»,– деп айтгъан.

Атабыз бизин арап тилни биле эди. Къазахстанда ол ондагъылагъа гьайкеллер язмагъа башлай. Къазахлар бир гьайкелге бир къой бере болгъан. Шо къойну союп, бизден баргъан бары да адамны ашатып яша­гъан. Бир керен бир къазах яшгъа авур къызын гелтирип: «Абдулпатах, сен бары да затны билеген адам деп эшитгенмен. Шу мени къызыма улан туважакъмы яда къыз туважакъмы, шону билме сюе эдим»,–деген. Шонда атам малны къалагъына да къарап: «Воллагь, магъа улан гёрюне»,–деген. О гиши къайпанмай дагъы да къайтарып: «Къыз болуп къалса»,–деп сорагъан. Янгыдан атам шо къойну къалагъына яхшы тикленип: «Къызны сюлдюрю де чи гёрюне»,–деген. Атам не билсин ким тувагъанны? Амин сагьатгъа ачылгъан йимик, эгизлер – къыз да, улан да тува. Ондан сонг олар дагъыдан да бек атама абур этме башлай. Нечик де, гьайкеллер язып, къойлар къазанып, бизин къумукъларыбызны ач этмей сакълагъан. Артда буса совхозлар къуруп, шекер чювюннюр чачып, ишлеп къазанма башлагъанлар, яшаву арив ёрукълашып, тюзелип гете. Онда биз бек арив яшадыкъ, бары зат эркин эди. Мунда къайтгъанда, адамлар гезиклеге токътап гьарангъа 1 кило ун, шекер ала эдилер. Мундагъы халкъ бек осал яшай эди. Атам, гюнагьларындан Аллагь гечсин, савлай тухумдан оьтюп, оьзге языкъ адамлагъа да кёмек этип, эркин кюйде яшагъан адам эди.

Оьрде мен апайланы уллусун бийитгенибизни эсгерген эдим. Гьали шо гёзел апайыбызны бизге хабарлама чакъы ичи толгъан хыйлы сыры бардыр деп огъар къарышма башладым.

 

– Вуя, не сырым болсун хари, къоюгъуз мени,–деп лакъырдан баш къачырма къарады. Тек къурдашлары:

– Умият бажив, сюювюгюзню гьакъында хабарлагъыз,–деп къаныкъдылар. Уьстюне тюшюп дегенлей, нечик-алай да, авузландырдыкъ.

– Мен доярка болуп чалыша эдим. Шонда бузавчу болуп ишлейген даргили, эркек хасияты булангъы бир улан бар эди. Ол гьашыкъ болуп къалгъан эди. Тюзю, мен де ушата эдим. Ону асгерде къуллукъ этме заманы етишип гелди. Армиягъа бара­гъанлар булакъ башда жыйылып, арбалагъа минип гете эди. Баягъы, мен сувгъа барайым деп булакъгъа чыкъдым. Къарайман, шо ерде оьзгелер булан о улан да бар. Гетип барагъанда, бары халкъдан артгъа да чыгъып, магъа къарай болгъан. Ону олар булан бирге шо гюн арбагъа минип барагъан улланам гёрюп къала. Шо заман улланам огъар: « Мен оьлмей сав къалсам, сагъа ону бережекмен»,–деп айтгъан. Язывубуз болмагъандыр дагъы. Атабыз гечинип, ону 7-нчи гюнюнде эркъардашымны къурдашы армиядан гелип къалды. Шонда мени гёрген буса ярай. Эркъардашым къурдашына сёз берип къойду.

Армиядагъы бирисинден магъа кагъызлар гелме башлады. Бочкъаны уьстюне къурдашымны атын яза эди, ичиндеги ка­гъыз буса магъа бола эди. Ол магъа эки сарын язып бакъдыргъан эди. Бириси эсимде къалгъан.

Олтургъансан шанжалда.

Къар явмасын уьстюнге.

Къар явмаса, къан явар,

Дос тутсанг мени уьстюме,–деген сатырлар бар эди. Гьасиликалам, о гелгенче, эрге де барып, яшым да болду. Уьягьлюм де Магьачкъалада ишлей эди. Бир гюн сувдан уьйге бараман, артымны, аякъ гьызларымны таптап бирев геле. Бурулуп да къарамай юрюп турдум. Сонг артыма бакъдым, мени ушатагъан улан, армиядан къайтып гелген болгъан экен. «Яхари, сен не этип къойгъансан?» – деди. Бир жавап да берип болмай, пысып, уялып уьйге багъып алгъасадым. Менден бир сёз де эшитмегенде, къайтара гетип къалды. Уьйге гелгенмен, йылавумну токътатып болмай эдим.

Артындагъы гюнлер яшны да алып, уьягьлюм булан Магьачкъалагъа барма чыкъдым. Набиюлла яшгъа печенье сама алайым деп тюкенге гирди. Шо аралыкъда къаравулламагъан кюйде тувра уьстюме багъып шо яш геле.

«Яшынгны сама гёрейим,–деди яшгъа къызыл юз манат да къысдырып. – Уьягьлюнге айтмассан»,–деп алгъасап гетип къалды. Айтмай боламанмы? Айтдым, уьягьлюм бек яхшы адам эди. Бары затны биле, англай эди. Ону гёрмегенге талчыкъды.

Озокъда, булай къужурлу къысматлар булангъылар халкъны арасында нечакъы да бардыр. Гьаман да къатынлар яшавда аслу роль ойнап, кёп уллу намусланы да кютюп гелген. Тюзюн айтсам, оьзге ерлерде де шулай маъналы очарлар къуруп, адат-къылыкъларыбызны янгыртса, асил ишлер юрютсе, нечакъы пайдасы болур эди.

Гьюрметли аналар, къатынлар, къызлар! Барыгъызны да 8 Март байрам булан къутлайман. Уьйлеригизге, агьлюлеригизге парахатлыкъ, савлукъ, къаравулламагъан яхшылыкълар ёрайман. Къайда бусагъыз да, эсен-аман болугъуз!