С.Къазбековгъа Анастас Микоян да шолай багьа берген: «1919-нчу йылда биз Азербайжанны левый эсэрлери булан сёйлешив юрюте эдик. Оланы ёлбашчы группасында башында тюрклер Рахулла Ахундов, Рагьим Гьюсейнов ва Солтансайит Къазбеков булан бир нече бек пайдалы, мекенли инкъылапчылар бар эди», – дей ол.
Белгили чалышывчуланы гьакъында язагъанда, алдын ярлы агьлюден чыкъгъан, оьзю йимик ярлы халкъны насипли яшаву учун ябушгъан деп яза эдик. Бир-бир адамлагъа о къыйыша да болгъандыр. Амма С.Къазбеков Хасавюрт районну Ботаюртуна гиреген Умашавулдан чыкъгъан белгили оьзден тухумдан болгъан. Къазбековланы он гектарлар булан топурагъы, кёп мал-матагьы, уьйлери болгъан.
Гьалиги заманда Октябр инкъылапгъа байлавлу тюрлю-тюрлю янашыв бар. Тек С.Къазбеков йимик адамлар, бир-бирде янгылыш болгъан буса да, халкъны ва Ватаныны ярыкъ яшаву учунгъу ябушувгъа яшавун бютюнлей багъышлагъан, адилли муратлар учун жанын къурбан этген. 90-нчы йылларда совет девюрде болгъан яхшыны да, яманны да бир кюйде къара тюсге боямакъ адатлангъан эди. Патриотлукъ деген адилли гьислер де аялмады. Гьали де шо рагьмусуз янашывну сеслери чалына.
Дагъыстанны азатлыгъы учун жанын къурбан этгенлер аз тюгюл. Амма С.Къазбеков йимик тюрлю-тюрлю тыш елевчюлеге къаршы ябушгъанлар да кёп тюгюл. Ол башчылыкъ этген Чирюрт фронту Порт-Петровскиде деникинчилеге къаршы тургъан.
Дагъыстанны тарихин ахтарывчу, белгили педагог Б.Дорогобед: «Ватандаш давну йылларында Дагъыстанда бичераховчулагъа, деникинчилеге, имамлагъа къаршы ябушувлагъа башчылыкъ этген З.Батырмурзаев, С.Къазбеков, Къызлар фронтну штабыны начальниги С.Шевелёв, эскадронну командири, сонгунда Совет Союзну Игити генерал-майор И.Есипенко ва башгъа адамлар арагъа чыкъды», – деп язгъан.
С.Къазбековну Дагъыстанны Оборона советини председатели этип сайлагъан сонг ону чалышыву бирден-бир гючлене. Оьзюню къуллугъун кюте туруп, ол халкъны терен къатлавларына таяна болгъан. Шолай, Дагъыстанны белгили жамият чалышывчусу, халкъ арада уллу абуру бар даргили Мута Рамазановгъа Къазбеков язгъан кагъыз сакълангъан. «Шу бизин кагъызыбызны алгъандокъ, бизге 200–300 минг манат акъча йибергенигизни сюер эдик, биз гёз алгъа тутгъан шартларда», – деп яза Оборона советни председатели. Оборона советни председатели болуп кёп заман чалышмаса да, С.Къазбеков аз заманны ичинде кёп иш этген. Бугюн интернационализм, янгы миллет аралыкълар мизанлагъа салынып чегилеген заманларда Солтансайит Къазбековну аты айрокъда оьр къыйматлагъа лайыкълы.
Къазбековланы агьлю мердешлери ва билимли болмакълыгъы, кюйге къарагъанда, ону интернационализм къаравларыны кюрчюсюн салгъангъа ошай. Ону атасыны агъасы, ярыкъландырывчу яшлай анасыз къалгъан Солтансайитни къоруп сакълагъан, ол белгили адам болажакъ деп гьисап эте болгъан. Шолай болуп да чыкъгъан. Солтансайит Эндирейде уьч йыллыкъ школаны 2 йылдан битдирген. Шо йылларда Владикавказда къуллукъ этген полковник Ачакъан, яшны пагьмусун гёрюп, ону Владикавказгъа алып гете. Онда Солтансайит реальное училищеге экзаменлер берип тюше ва оьр къыйматлагъа битдире. Сонгунда Варшаваны ва Харьковну юрт хозяйство ва орманчылыкъ институтларын охуп битдире.
Белгили дагъыстанлы тарихчи А. С. Гьажиев язгъан кюйде, 1915–1916-нчы йылларда Харьковда Солтансайитни ва дагъыстанлы студент М.Ахундовну сиптечилиги булан бусурман къызланы союзу къурула. Ондан сонг рагьмулукъ вечерлер ва спектакллер гёрсетип жыйылгъан акъчагъа къызлагъа 4 класлыкъ школа ачыла. Харьковда оборона предприятиеде ишлейген, уьзбеклени ва къыргъызланы арасында Солтансайит Къазбеков ва М.Ахундов англатыв ишлер де юрютелер. Оланы экономика пайдасын якълайгъан бир нече кружоклар ва землячестволар къуралар.
Дагъыстанлы тарихчи Шугьайып Магьамматов язгъан кюйде, У.Буйнакский булан бирче бусурманланы Бютюнроссия съездине делегат этилип Х-О.Булач, М.Далгьат, С.Къазбеков, Гь.Сайитов сайланалар. О съездни къарарында империалист давну токътатмакъ, халкълагъа оьз ихтиярлы болмагъа имканлыкъ бермек деп язылгъан.
Дагъыстанны Азербайжан булангъы аралыкъларын сыкълашдырывда да С.Къазбеков уллу роль ойнагъан, айрокъда 1918-нчи йыл Дагъыстанда совет гьакимлиги тюп болуп, ол Азербайжангъа гетгенде. Онда ону чалышыву РКП (б) комитет ва «Гуммет», «Адалят» деген компартиялар булан бирликде юрюлген.
Азербайжанда турса да, С.Къазбеков халкъланы къысматыны гьакъында ойлашагъан герти дагъыстанлы ва патриот кююнде къалгъан. Ону гьаракаты булан Бакюде болгъан ишчи конференцияда ол Дагъыстанны Деникинге къаршы ябушувун якълама герек деп чакъырыв этип сёйлеген. Дагъыстангъа материал якъдан кёмек этмек учун митинглер, жыйынлар, Дагъыстанны гюнлерин оьтгерген. Шо чалышывну Деникинни разведкасы да эс этген ва Бакюде С.Къазбеков башчылыкъ этеген социалист гьаракат къурулгъан, деникинчилеге къаршы гёнгюллю гьаракат къура деп билдирген. Ондагъы большевиклени край комитети дагъыстанлылагъа 300 тюбек йиберген. Буса да Дагъыстанда болгъан башгётерив тозулгъан ва къалгъанлары Бакюге къайтма борчлу болгъан.
Белгили чалышывчу Ибрагьим Магьамматов язгъан кюйде, шо заман Солтансайит оланы къучакъ яйып къаршылагъан ва оланы ерлешдирмекни гьайын этген. «Солтансайитни кабинети бизин штаб-квартирабызгъа айланды. Ол бизин документлер булан,башгъа тюрлю якъдан таъмин эте эди, ишге онгайлы кёмек эте эди. Оьзюню алапасын ёлдашларына кёмек этмек учун харжлай эди», – деп яза ол.
Революционерлени гьакъында хабар чыкъгъанда, кёплер оланы сакътиян къапталлары, уллу тапанчалары булангъы адамлар деп къабул этгенлер. Олагъа савут къоллама да тюше болгъан, тек оларда адамлыкъ гьислер башгъалардан артыкъ болса тюгюл, кем болмагъан. Сюювню, инчесаниятгъа гьаваслыкъны, халкъны гележек ярыкъ яшаву учун ябушувгъа байлавлу романтиканы олар оьр даражада сезе болгъанлар.
С.Къазбековну макъалалары аслу гьалда билим беривге, маданиятгъа багъышланса да, оланы бириси сюювге багъышлангъан.
Тарихчи ва язывчу Б.Атаев язгъаны йимик, 1917-нчи йылда Хасавюртда социал-демократлар оьзлени комитетин къургъан. Шо комитетге ерли къумукълардан янгыз С.Къазбеков гирген.
Ерли халкъны арасында маданият ярыкъландырыв иш юрютювде 1917-нчи йыл май айда З.Батырмурзаевни, С.Къазбековну, Гь.Сатигьажиевни сиптечилиги булан къурулгъан «Тангчолпан» деген жамият уллу роль ойнагъан. Жамиятны бир бёлюгю гьисапда гёнгюллю кюйде къурулгъан театр группа да болгъан. О театр группа Хасавюртда айланадагъы юртларда оьзюню спектакллерин гёрсетген. Оьзбашына чалышагъан артистлер театрны репертуарында аслу гьалда азербайжан спектакллеринден ва яш автор, къумукъ драматургияны кюрчюсюн салгъан З.Батырмурзаевни спектакллеринден пайдалана болгъанлар.
С.Къазбеков ва М.Далгьат орус тилде листовкалар язып, оланы деникинчилени арасында яя болгъанлар. О листовкаларда дагъыстан халкъланы адилли ябушуву гьакъда айтыла болгъан.
Совет девюрде Дагъыстанны белгили уланы С.Къазбековну чалышыву тийишли даражада къыйматлангъан. Дагъыстанны бир районуна ону аты къоюлгъан. Хасавюртда ону аты къоюлгъан аграр коллежни алдында огъар эсделик салынгъан. Ол гюллеленген Урма юртда да огъар уллу эсделик салынгъан. Б.Атаев С.Къазбековгъа багъышлагъан спектаклни Къумукъ музыка драма театр оьзюню сагьнасында гёрсетген. 1940-нчы йылда чыкъгъан «Чечеклер» деген альманахда шаир А.Алихановну «С.Къазбековну гьакъындагъы йыры» да чыкъгъан.
С.Къазбековну келпети Октябр инкъылапгъа, Ватандаш давгъа багъышлангъан кёп асарларда ер тапгъан. Кёп санавдагъы илму китаплардагъы асарлар огъар багъышлангъан. Ата юрту Ботаюртдагъы тарихи музейге ону аты къоюлгъан. Дагъыстанны кёп санавдагъы шагьарларында орамлагъа ону аты къоюлгъан. Гьатта Азербайжанны тахшагьары ва Бакюню сквери ону атын юрюте. Тек бу ерде шонча да шолай абур-сый къазангъан адам, Дагъыстанны къоччакъ уланы, ватандаш давну игити Солтансайит Къазбеков Магьачкъаланы алдынгъы ёлбашчыларыны алдында шагьарны уллу орамына къоюлгъан атын алышдырмакъ учун не гюнагьны еси болгъан экен деген сорав тувулуна ва бары да къумукъланы, адилли дагъыстанлыланы къазапландырды.
Белгили чалышывчуланы гьакъында язагъанда, алдын ярлы агьлюден чыкъгъан, оьзю йимик ярлы халкъны насипли яшаву учун ябушгъан деп яза эдик. Бир-бир адамлагъа о къыйыша да болгъандыр. Амма С.Къазбеков Хасавюрт районну Ботаюртуна гиреген Умашавулдан чыкъгъан белгили оьзден тухумдан болгъан. Къазбековланы он гектарлар булан топурагъы, кёп мал-матагьы, уьйлери болгъан.
Гьалиги заманда Октябр инкъылапгъа байлавлу тюрлю-тюрлю янашыв бар. Тек С.Къазбеков йимик адамлар, бир-бирде янгылыш болгъан буса да, халкъны ва Ватаныны ярыкъ яшаву учунгъу ябушувгъа яшавун бютюнлей багъышлагъан, адилли муратлар учун жанын къурбан этген. 90-нчы йылларда совет девюрде болгъан яхшыны да, яманны да бир кюйде къара тюсге боямакъ адатлангъан эди. Патриотлукъ деген адилли гьислер де аялмады. Гьали де шо рагьмусуз янашывну сеслери чалына.
Дагъыстанны азатлыгъы учун жанын къурбан этгенлер аз тюгюл. Амма С.Къазбеков йимик тюрлю-тюрлю тыш елевчюлеге къаршы ябушгъанлар да кёп тюгюл. Ол башчылыкъ этген Чирюрт фронту Порт-Петровскиде деникинчилеге къаршы тургъан.
Дагъыстанны тарихин ахтарывчу, белгили педагог Б.Дорогобед: «Ватандаш давну йылларында Дагъыстанда бичераховчулагъа, деникинчилеге, имамлагъа къаршы ябушувлагъа башчылыкъ этген З.Батырмурзаев, С.Къазбеков, Къызлар фронтну штабыны начальниги С.Шевелёв, эскадронну командири, сонгунда Совет Союзну Игити генерал-майор И.Есипенко ва башгъа адамлар арагъа чыкъды», – деп язгъан.
С.Къазбековну Дагъыстанны Оборона советини председатели этип сайлагъан сонг ону чалышыву бирден-бир гючлене. Оьзюню къуллугъун кюте туруп, ол халкъны терен къатлавларына таяна болгъан. Шолай, Дагъыстанны белгили жамият чалышывчусу, халкъ арада уллу абуру бар даргили Мута Рамазановгъа Къазбеков язгъан кагъыз сакълангъан. «Шу бизин кагъызыбызны алгъандокъ, бизге 200–300 минг манат акъча йибергенигизни сюер эдик, биз гёз алгъа тутгъан шартларда», – деп яза Оборона советни председатели. Оборона советни председатели болуп кёп заман чалышмаса да, С.Къазбеков аз заманны ичинде кёп иш этген. Бугюн интернационализм, янгы миллет аралыкълар мизанлагъа салынып чегилеген заманларда Солтансайит Къазбековну аты айрокъда оьр къыйматлагъа лайыкълы.
Къазбековланы агьлю мердешлери ва билимли болмакълыгъы, кюйге къарагъанда, ону интернационализм къаравларыны кюрчюсюн салгъангъа ошай. Ону атасыны агъасы, ярыкъландырывчу яшлай анасыз къалгъан Солтансайитни къоруп сакълагъан, ол белгили адам болажакъ деп гьисап эте болгъан. Шолай болуп да чыкъгъан. Солтансайит Эндирейде уьч йыллыкъ школаны 2 йылдан битдирген. Шо йылларда Владикавказда къуллукъ этген полковник Ачакъан, яшны пагьмусун гёрюп, ону Владикавказгъа алып гете. Онда Солтансайит реальное училищеге экзаменлер берип тюше ва оьр къыйматлагъа битдире. Сонгунда Варшаваны ва Харьковну юрт хозяйство ва орманчылыкъ институтларын охуп битдире.
Белгили дагъыстанлы тарихчи А. С. Гьажиев язгъан кюйде, 1915–1916-нчы йылларда Харьковда Солтансайитни ва дагъыстанлы студент М.Ахундовну сиптечилиги булан бусурман къызланы союзу къурула. Ондан сонг рагьмулукъ вечерлер ва спектакллер гёрсетип жыйылгъан акъчагъа къызлагъа 4 класлыкъ школа ачыла. Харьковда оборона предприятиеде ишлейген, уьзбеклени ва къыргъызланы арасында Солтансайит Къазбеков ва М.Ахундов англатыв ишлер де юрютелер. Оланы экономика пайдасын якълайгъан бир нече кружоклар ва землячестволар къуралар.
Дагъыстанлы тарихчи Шугьайып Магьамматов язгъан кюйде, У.Буйнакский булан бирче бусурманланы Бютюнроссия съездине делегат этилип Х-О.Булач, М.Далгьат, С.Къазбеков, Гь.Сайитов сайланалар. О съездни къарарында империалист давну токътатмакъ, халкълагъа оьз ихтиярлы болмагъа имканлыкъ бермек деп язылгъан.
Дагъыстанны Азербайжан булангъы аралыкъларын сыкълашдырывда да С.Къазбеков уллу роль ойнагъан, айрокъда 1918-нчи йыл Дагъыстанда совет гьакимлиги тюп болуп, ол Азербайжангъа гетгенде. Онда ону чалышыву РКП (б) комитет ва «Гуммет», «Адалят» деген компартиялар булан бирликде юрюлген.
Азербайжанда турса да, С.Къазбеков халкъланы къысматыны гьакъында ойлашагъан герти дагъыстанлы ва патриот кююнде къалгъан. Ону гьаракаты булан Бакюде болгъан ишчи конференцияда ол Дагъыстанны Деникинге къаршы ябушувун якълама герек деп чакъырыв этип сёйлеген. Дагъыстангъа материал якъдан кёмек этмек учун митинглер, жыйынлар, Дагъыстанны гюнлерин оьтгерген. Шо чалышывну Деникинни разведкасы да эс этген ва Бакюде С.Къазбеков башчылыкъ этеген социалист гьаракат къурулгъан, деникинчилеге къаршы гёнгюллю гьаракат къура деп билдирген. Ондагъы большевиклени край комитети дагъыстанлылагъа 300 тюбек йиберген. Буса да Дагъыстанда болгъан башгётерив тозулгъан ва къалгъанлары Бакюге къайтма борчлу болгъан.
Белгили чалышывчу Ибрагьим Магьамматов язгъан кюйде, шо заман Солтансайит оланы къучакъ яйып къаршылагъан ва оланы ерлешдирмекни гьайын этген. «Солтансайитни кабинети бизин штаб-квартирабызгъа айланды. Ол бизин документлер булан,башгъа тюрлю якъдан таъмин эте эди, ишге онгайлы кёмек эте эди. Оьзюню алапасын ёлдашларына кёмек этмек учун харжлай эди», – деп яза ол.
Революционерлени гьакъында хабар чыкъгъанда, кёплер оланы сакътиян къапталлары, уллу тапанчалары булангъы адамлар деп къабул этгенлер. Олагъа савут къоллама да тюше болгъан, тек оларда адамлыкъ гьислер башгъалардан артыкъ болса тюгюл, кем болмагъан. Сюювню, инчесаниятгъа гьаваслыкъны, халкъны гележек ярыкъ яшаву учун ябушувгъа байлавлу романтиканы олар оьр даражада сезе болгъанлар.
С.Къазбековну макъалалары аслу гьалда билим беривге, маданиятгъа багъышланса да, оланы бириси сюювге багъышлангъан.
Тарихчи ва язывчу Б.Атаев язгъаны йимик, 1917-нчи йылда Хасавюртда социал-демократлар оьзлени комитетин къургъан. Шо комитетге ерли къумукълардан янгыз С.Къазбеков гирген.
Ерли халкъны арасында маданият ярыкъландырыв иш юрютювде 1917-нчи йыл май айда З.Батырмурзаевни, С.Къазбековну, Гь.Сатигьажиевни сиптечилиги булан къурулгъан «Тангчолпан» деген жамият уллу роль ойнагъан. Жамиятны бир бёлюгю гьисапда гёнгюллю кюйде къурулгъан театр группа да болгъан. О театр группа Хасавюртда айланадагъы юртларда оьзюню спектакллерин гёрсетген. Оьзбашына чалышагъан артистлер театрны репертуарында аслу гьалда азербайжан спектакллеринден ва яш автор, къумукъ драматургияны кюрчюсюн салгъан З.Батырмурзаевни спектакллеринден пайдалана болгъанлар.
С.Къазбеков ва М.Далгьат орус тилде листовкалар язып, оланы деникинчилени арасында яя болгъанлар. О листовкаларда дагъыстан халкъланы адилли ябушуву гьакъда айтыла болгъан.
Совет девюрде Дагъыстанны белгили уланы С.Къазбековну чалышыву тийишли даражада къыйматлангъан. Дагъыстанны бир районуна ону аты къоюлгъан. Хасавюртда ону аты къоюлгъан аграр коллежни алдында огъар эсделик салынгъан. Ол гюллеленген Урма юртда да огъар уллу эсделик салынгъан. Б.Атаев С.Къазбековгъа багъышлагъан спектаклни Къумукъ музыка драма театр оьзюню сагьнасында гёрсетген. 1940-нчы йылда чыкъгъан «Чечеклер» деген альманахда шаир А.Алихановну «С.Къазбековну гьакъындагъы йыры» да чыкъгъан.
С.Къазбековну келпети Октябр инкъылапгъа, Ватандаш давгъа багъышлангъан кёп асарларда ер тапгъан. Кёп санавдагъы илму китаплардагъы асарлар огъар багъышлангъан. Ата юрту Ботаюртдагъы тарихи музейге ону аты къоюлгъан. Дагъыстанны кёп санавдагъы шагьарларында орамлагъа ону аты къоюлгъан. Гьатта Азербайжанны тахшагьары ва Бакюню сквери ону атын юрюте. Тек бу ерде шонча да шолай абур-сый къазангъан адам, Дагъыстанны къоччакъ уланы, ватандаш давну игити Солтансайит Къазбеков Магьачкъаланы алдынгъы ёлбашчыларыны алдында шагьарны уллу орамына къоюлгъан атын алышдырмакъ учун не гюнагьны еси болгъан экен деген сорав тувулуна ва бары да къумукъланы, адилли дагъыстанлыланы къазапландырды.
Абдулгьаким Гьажиев,
профессор.
Суратларда: С. Къазбеков; Хасавюртдагъы С. Къазбековгъа салынгъан эсделик.
