– Нечакъы да къыйын бола. Неге тюгюл, юрт ерлерде башлапгъы класларда охуйгъан яшлар орус тилни билмей. Олар уьюнде къумукъча сёйлей туруп оьсгенлер. Яшлар бавунда оьсген яшлагъа бираз тынч. Олар аз-маз орус сёзлени билелер. Яшлар бавунда тарбияланмагъанлагъа айрыча къыйын. Гьелиде буса башлапгъы 1–3-нчю класларда охуйгъан яшланы 70 проценти яшлар бавунда тарбияланмагъан.
– Орус тилни бирдокъда билмейген яшлагъа охув материалланы нечик етишдирмеге герек?
– Мен ойлашагъан кюйде, яшлагъа алты йыл тамамлангъанда, школагъа чакъырып, оюнлар булан енгил къайдада орус тилни уьйретсе къолай болур эди.
– Сиз директор болуп ишлейген школада башлапгъы класларда дарс береген муаллимлени билимини даражасы, дарсланы методикасын билеген кюю нечикдир?
– Билегенлери де бар, амма орус тилни таза билегенлери, дарсланы методикасын яхшы билегенлер кёп болса, билим беривню даражасы артар.
– Совет гьукуматны вакътисинде школаларда токъташгъан бир идеология бар эди. Гьали сиз школада кимлени тарбиялайсыз? Школада не идеология бар?
– Бугюн школада биз яшланы ата-бабалардан къалгъан яхшы адатланы ругьунда тарбияламагъа гьаракат этебиз. Ата-анагъа абур, уллугъа гьюрмет этмеге, ата юртун сюймеге, Дагъыстанны сюймеге, Россияны сюймеге уьйретебиз.
– Сиз ёлбашчылыкъ этеген школада охувчуланы патриот ругьда тарбиялав нечикдир?
– Школада дарсларда охувчуланы патриот ругьда тарбиялав биринчи класдан башланмагъа герек. Айрокъда адабият дарсларда охувчуланы патриот ругьда тарбияламагъа имканлыкълар кёп. Алдын заманларда орус адабият дарсларда охувчуланы патриот ругьда тарбияламагъа кёмек этеген чебер асарлар кёп эди. Мисал учун алгъанда, Н.Островскийни «Болат нечик чыныкъгъан» деген асары толу гечиле эди. Шо асардагъы «Адамгъа яшав бир керен бериле» дейген бёлюкню гёнгюнден уьйренмеге охувчулагъа тапшурула эди. Гьали шо асар программада ёкъ. Бир-бир программаларда умуми англав бериле. Яшланы патриот ругьда тарбиялавда къумукъ язывчулар Нугьай Батырмурзаевни, Аткъай Гьажаматовну ва къумукъ шаирлени асарлары да охувчуланы патриот ругьда тарбиялавда кёп кёмек этмеге бола.
– Совет гьукуматны вакътисинде муаллимлер А.Макаренкону асарларын охувчуланы тарбиялавда къоллай эди. Гьали къоллаймы?
– Тюзюн айтса, китапханалардан Макаренкону асарларын тапма да къыйын. Амма уллу педагог, язывчу Макаренкону «Сегиз лекция» деген гиччирек китабындагъы къысгъа суратлавлар – охувчуланы тарбиялавда жанлы материал.
– Охувчу яшланы загьматгъа уьйретивге алдын заманларда бек тергев бериле эди. Охувчуланы бригадалары школаны участкасында гьаракаты жанлы юрюле эди. Совет девюрде сиз гьали ёлбашчылыкъ этеген школаны юртну ягъасында эки гектаргъа ювукъ участкасы бар эди. Гьали охувчуларыгъыз загьмат мердешлеге къайда уьйрене?
– Гьали школаны шо участкасы ёкъ. Бизин школаны артында уьч сотых ерибиз бар. Шо участкада 22 гиччи терек оьсе. Тийишли сынавланы да биз загьмат дарсларда шонда оьтгермеге гьаракат этебиз.
– Магьамматмухтар Гьажимуратович, охувчуланы барысыны да бир гийими болмагъа герек деп айтылагъан пикругъа ата-аналар нечик жавап берелер?
– Охувчуланы кёбюсюню ата-аналары разилер. Рази тюгюллер кимлердир деп ахтарсакъ, шо кёбюсю ата-аналардан оьтюп, яшларына къыйышмайгъан опуракълар гийдирегенлер. Мен ойлашагъан кюйде, охувчу яшгъа алтын сагьат да такъдырмагъа, уллулар гиеген опуракъны гийдирмеге де, тагъагъан тагъымчакъланы да такъдырмагъа тарыкъ тюгюл. Оьзге ата-ананы яшындан артыкъ гёрюнеген форманы да гийдирип школагъа йибермеге себеп ёкъ.
– Муаллимлени де хас гийими болма тюше дейген сёзлеге ата-аналар не гёзден къарай экен?
– Муаллимлени де хас гийими болмакъ яман тюгюл. Судда, полицияда, прокуратурада ишлейгенлени де, кёбюсю оьзге касбуланы юрютегенлени де хас гийими бар. Муаллимлени де хас гийими болмакъ маслагьатлы деп ойлашаман.
– Яшларын билимли этмек учун гьаракат этеген ата-аналар кёпмю?
– Йылдан-йылгъа шолай ата-аналаны яшларыны билимин алдырмагъа гьаракат этегенлери кёп бола бара. Амма яшыны охувуна тергев бермейген ата-аналар да бар. «Охугъанлардан охумагъанлар бугюн яхшы яшай», – дейгенлер де ёлугъа. Охувчулагъа билим бермеге муаллимлени борчу, амма ата-аналар, школада яшланы ата-аналарыны комитетини членлери кёп кёмек этмеге бола. Гьалиги вакътиде яшланы охутувда, тарбиялавда гьар ватандаш оьз къошумун этмеге герек.
– Охувчу яшлагъа табиатны сюймеге, ону къоруп сакъламагъа герекни муаллимлер дарсларда айтадыр?
– Ата юртуну айланасындагъы орманлыгъындагъы эмен де, гёгаман да, ёге де, чинар да, элме де адам тыныш алагъан кислородну яратагъанын муаллимлер яшлагъа айталар. Шо саялы эрте язбашда, гюзде охувчулар авлакъгъа, орманлыкъгъа экскурсиягъа да баралар.
–Магьамматмухтар Гьажимуратович, баянлыгъыгъыз саялы баракалла.
– Сизге де баракалла.
Язгъан М.Османов.
