Гьар къыйыкъсытылгъан адам – къыркъылгъан къысмат, наслудан-наслугъа гёче гелеген сызлайгъан яралар.
Узакъ йылланы боюнда болгъан репрессияланы гьакъындагъы маълуматланы сыры ябыкъ эди. Гьали шолар ачылгъан. Демек, айыпсыз къурбан болгъанланы атларын аян этмеге, шоланы гьюрметине эсделиклер тургъузмагъа имканлыкъ тувулунгъан.
Къой, бугюнгю яш наслу шоланы атларын билсин, оланы эсделигини алдында баш ийсин. Неге тюгюл, минглер булангъы дагъыстанлыланы къысматына байлавлу масъалада ачыкълыкъ болмагъа герек.
Мен оьзю булан 1955-нчи йылда Тёбен Къазанышдагъы орта школаны тамамлагъан Агьмат Мужайитов деп ювугъум бар. Яшав чабувулда, гьай аман, нечакъы ювукъ адамынг буса да, гьатта къан къардашынг буса да, чакъда-чакъда ёлугъуп, бир-биревге юрек сырларынгны чечип болмай къаласан.
Бу гезик де шолай болду. Биз экибиз де къаравулланмагъан, сёйлешинмеген кюйде, Магьачкъалада МВД-ни алдындагъы гиччирек гюлбарда ёлукъдукъ. Бир-бирибизни гёрмегенли 20 йыллардан да кёп бола эди. Исси саламлашдыкъ, сорашдыкъ, жагьил йылларыбызны эсге алдыкъ.
– Ойлу гёрюнесен, Агьмат, негер анцукал этесен, ювугъум?
– Мен де, мени йимик оьзгелер де алда яшырып юрюйген мен «халкъны душманыны» уланыман, – деди Агьмат ойлу кюйде, – атамны атындан шо «мюгьюр» тайгъан. Мени йимиклер янгыз Магьачкъалада 500-ден де артыкъ. Шолай, 30-нчу йылларда бир айыпсыз жазалангъанланы гьюрметине Магьачкъалада эсделик салмакъ учун жан талашып айланаман. Аллагьгъа шюкюр, мени йимик жаны ачытгъанлар аз тюгюл. Тек чиновниклени тогъасларындан абатланып чыкъмагъа тынч масъала тюгюл экен…
Алиагъаев Мужайитни уланы Агьмат Мужайитов 1937-нчи йыл Гьаркас юртда тувгъан. Тёбен Къазаныш юртдагъы орта школаны, ДГУ-ну радиотехника факультетин тамамлагъан.
– Агьмат, атангны гьакъында билегенингни айтгъанны сюемен.
– Билегеним не болсун, мен ата бетин танымагъан авлетмен…
– …Атам Мужайит Алиагъаев 1890-нчы йыл Тёбен Къазаныш юртда тувгъан. Ону атасы Алиагъа, анасы Башекер.
Мужайит алты йыллыкъ чагъында етим къала. Ону анасыны эркъардашы Мустапа къади сакълай, охута ва уьйлендире.
Али гьажи устаз эсгереген кюйде, Мужайит Алиагъаев оьзбашына билим ала туруп, устазлыкъгъа етише. Бусурман динни къанунларындан билим бере туруп, ол Оьр Къазанышда, Халимбекавулда, Тёбен Къазанышда мадрасаларда муаллим болуп ишлей.
Гь.Оразаев оьзюню «Пайхаммарны ёлу булан» деген китабында эсгереген кюйде, Мавраев ва Абусупиян Акаев булан бирче «Тангчолпан» журналда чалыша.
1926-нчы йылда, Тёбен Къазанышдагъы межитде болгъан гьакълашывдан сонг, Мужайит агьлюсю Патимат Багьавутдинова (1895-нчи йыл тувгъан) ва авлетлери де булан Аллагь учун деп Гьаркасдагъы Аселдер шайыхны зияратына гёче.
1928-нчи йыл. Октябр айны 2-си. Шо гюн Мужайит Алиагъаевни артындан КГБ-ни къуллукъчулары геле.
Олар: «Сиз, Мужайит Алиагъаев, РСФСР-ни уголовный кодексини 58-нчи статьясыны 2-нчи пунктуна гёре жавапгъа тартыласыз», – деп билдиргенлер. О бола Сибир деген алыслагъа йиберилип, жазагъа тарымакъ демек.
Сонггъа таба белгили болгъаны йимик, такъсырлавну эсгерилген статьясына гёре, белгили ярыкъландырывчулар ва алимлер Абусупиян Акаев, Бадави къади, Мустапа къади, шолагъа ошагъан шо замангъы белгили адамлар жавапгъа тартылалар. Шолайлыкъда, бу ва булар йимик адамлар Архангельск областны Котлас деген шагьарыны боюна сюргюн этилелер.
Маълумат
Котлас
Архангельск областны Котлас шагьарында 30-нчу йылларда ер-ерге тёбе этип мундагъы туснакъдагъылар гёмюлген къабурлар табылгъан. Шагьарны промышленный районунда да шолай къабурлар бар. Шолагъа байлавлу Котлас шагьарда эсделик ачмакъ учун документлер гьазирленген.
Давну йылларында Темиркъазыкъ-Печорский темир ёлну ишлеп битген сонг, Котлас шагьар уллу транспорт байлавлугъуна айлангъан.
Тек 1936-нчы йылда Мужайитни азат этип, уьюне къайтаралар.
1937-нчи йылны июль айы етише. Шо айда Алиагъаевлени агьлюсюне янгыдан къара къыямат къоба. Шо айда ва шо йыл тройканы гьукмусу булан Мужайит гюллеленип оьлтюрюле.
КГБ-ни къуллукъчусуну сорав-алыву:
– Совет Союзгъа къаршы пропаганда юрюте эдигизми?
– Юрютмей эдим.
– В.Куноки сиз гьали-дагъы Япония ва Германия булан дав башланажакъ, колхозлар ёкъ болажакъ деди, – дей.
– Мен шо гьакъда бир зат да айтмадым.
– Сиз энчилик булан машгъул бола эдигизми?
– Болмай эдим.
Тройканы (тройка – такъсырланагъан адамны жазаламакъ учун гьукму чыгъарагъан уьч адам) жыйыныны протоколундан:
Гюллелемек ва мал-матагьын чыгъарып алмакъ.
Гьасил чыгъарыв актдан:
ДАССР-ни НКВД-сини тройкасыны 37-нчи йылны сентябр айыны 16-сында гюллелемек, демек, гьукмусун Алиагъаев Мужайитге бакъгъан якъда 1937-нчи йылны биринчи айыны 16-нчы гюнюнде яшавгъа чыгъармакъ.
…Арадан йыллар оьте. Ахырда гертилик уьст геле. 1960-нчы йылда Мужайит оьлтюрюлген сонг, арадан 23 йыл гетип, ол айыпсыз деп гьукму чыгъарыла.
Д. Алкъылычев.
Суратларда: Мужайит Алиагъаев; Котлас шагьардагъы туснакъ; Мужайитни уьягьлюсю.
