Эдуардо ГАЛЕАНО:
Эссе
Тюзюн айтса, мен бу гьалиги дюньяда яшавлукъ этме, гьали болгъанча къоллап тургъан, оьзлеге уьйренчик болуп да битген бир-бир алатлардан, санларымдан юлкъуп алгъандай этип арчылып, сансымай ташлап, оланы орнуна биревлер не буса да бир тюрлю алмашынывлар этме эс тапгъан, не де буса, аз-маз янгыртма кюй билген деп айтып, башгъаларын алма, оланы юрегим булан къабул этме бажармай тураман.
Гьалиден бир нечакъы заманлар алда, уьягьлюм булан биз яшланы чырмайгъан къумач чюпюреклени жувуп, тазалап, оьзге опуракълар булан бирге аркъанчакъгъа да илип къурута, сонг жыйып, арив итив де уруп, бюклеп, бирдагъы да шолай ёлакъ тийип нас болгъанда къолламакъ учун сакълай эдик…
Бизин гиччипавларыбыз оьсюп-торайып, оланы да авлетлери тувуп, оьсюп турагъанда, ер юзюнден ахтарып сатып алгъан бар-ёкъ асил опуракъ гийимлени биз асырап юрютген чюпюреклер булан бирге топлап ташлама гиришдилер. Олар бир де ойлашмайлы, тюк чакъы да гёрмейли, бир гийме, къоллама тюгюл болмайгъан алатлагъа артыкъ агьамият бере башладылар!…
Дюр, озокъда дагъы, мен англайман…
Бизин наслуну вакиллерине тюкюрюк чакъы да багьасы ёкъ затдан арчылма, ташлап къойма оьтесиз тынч тюгюл эди. Бир тюгюл къоллама бажарылмас алатны да биз айрыча аявлап юрюте, жыйып сакълай эдик!… Киселерибиздеги бурун сибиреген къолъявлукъларыбызны сама да асырап, жыйып юрюте эдик…
Тюзю, мен о заман биз яхшы эте эдик деп де айтмайман…
Амма не буса да бир мюгьлетде, мен оьзюм де билмейген, гьис этмейген кюйде, бу дюньядан чыкъгъанман, гьали энни нечик къайтажагъымны да англамай, билмей тураман…
Мени гьисабымда, гьалигилер юрютеген бу яшав нечакъы бола буса да яхшы ва тюз, эришмеймен…
Сёз ёругъуна айтсам, магъа йылда бир керен магнитафонумну алышдырма, гьар уьч ай гетгенде янгы телефон алма, гьар янгы йыл байрамны алдында компьютеримни мониторун, яда буса телевизорумну янгыртма бажарылмай…
Мен – яшавлукъ учун тарыкъ болагъан алатлар оьмюрлюкге деп саналагъан девюрню адамыман… Ону да уьстевюне, о алатлар гележекде яшажакълар да къоллар деген умут булан бек асыранып сакълана эди…
О заманлар биз гёзюбюзню бебейидей аявлап-къоруп сакълагъан там сагьатланы, аякъмашинлени, сурат аппаратланы, аш уьйде къолланагъан сервизлени, бокалланы, гьатта бир тетиги де ёкъ тепсилени де наслудан-наслугъа табушдура турарлар деп айтып юрюте эдик…
Бираз алда бир ерде охуп билгениме гёре, артдагъы 40 йылны ичинде инсан урлукъ яратылгъанлы бир де болмагъандай кёп чёп алагъожа ташланагъаны белгили болгъан. Биз гьар не затны да бир керен къоллап ташлама уьйренип турабыз. Бузулгъан аякъгийимни ярашдырма болар этик уста да, эсги тёшекни бошатып янгыдан юнден-мамукъдан толтурар адам да, орамда эретуруп бичакъ чарлама болагъан гиши де къалмагъан, опуракъ тигивчюлени чи айтмай да къояман…
Мен бары зат гёз алда турагъан, бу зат чы артыкъ эди деп саналмайгъан гетген девюрде тувгъан, торайгъан адамман. О заман яхшы эди деп айтагъаным да тюгюл…
Сав оьмюр боюнда сени «сакълап къой, бир гюнюнге табылар» деген англавдан оьтюп «янгыны сатып ал, эсгисинден арчылма къаст эт, узакъ къалмай дагъы да янгылары чыгъажакъ» деген уьйретивлеге чыдап, гётерип яшама да онча тынч тюгюл…
Ишлеп турагъан машинингни, уьч айда бир алышдырып, янгысына минме герексен, дагъы ёгъесе сени яшап бажармайгъан гьисап этелер… Машининг яхшы гьалында болса да, янгысын аламан деп оьмюрлюк борчлагъа гирме герексен…
Шулай, кёп тюрлю гьаллагъа чыдап, гётерип болмайлы, мени башым атылып, ярылып гетмеге аз къала…
Къардашларым ва къурдашларымны авлетлери янгыз телефонларын алышдыргъан булан да битип къалмайлар, уьстевюне, номерлерин, электрон адреслерин, гьатта гьакъыкъатлы адреслерин де алышдыралар. Мени буса янгыз бир номер, биргине-бир къатын булан, шо баягъы уьюбюзде, шо бир керен тагъылгъан ат булан яшап турма уьйретгенлер… Мени гьар не затны да хадирин билме, асырап сакълама, тарыкъны да, тарыкъсызны да жыйма, къачан буса да бир заман табылма бола деп тарбиялагъанлар…
Озокъда, бизин алдыбызда кёп уллу ва агьамиятлы масъалалар токътагъанны да мен яхшы англай эдим. Ва амма бизге гележекде не тарыкъ болажакъны, не болмажакъны англатмай эдилер.
Шо баягъы, аяп-асырап сакълама уьйренген хасият булан (биз адатлагъа, мердешлеге гьюрмет этегенге болма да ярай) биринчи тувгъан яшыбызны гесилген гиннигин де, экинчисини авзундан тюшген сют тишин де, яшлар бавуна юрюйгенде этген сурат альбомун да, гьатта деллекханада къыркъылгъан тюклерин де жыйып-терип, аявлап сакълай эдик…
Янгы телефон алып, бир-эки айлар да гетгинче ондан арчылма къарайгъан адамланы гьали мен нечик англайым?..
Гьар не алат да бизге енгил, тынч тюшегенге болма да ярай, оланы багьасы гёзюбюзге гёрюнмей, бир керен къолламакъ учун алынагъанда йимик, шолай гетме де гете…
Бизин уьюбюзде дёрт къутугъу булангъы биргине-бир эсги камод бар эди. Ону бир къутугъунда къол ва бетъявлукълар, аш уьйде къолланагъан тастымаллар, экинчисинде – чиш-къашыкъ, хадира-хума, стаканлар, уьчюнчюсюнде-дёртюнчюсюнде буса оьзге тюрлю гьапур–чупур алатлар салынып болар эди…
Биз шонда нени де сала эдик… Ичеген сув булангъы шишаланы къапгъачларын да, кансерва банкаланы ачагъан алатланы да, батарейлени де!… Батарейлер чи холодильникден чарлакъгъа ерли сапар этер эди… Неге десегиз, биз оланы ягъып иситме, не де буса сувутма тюшегенни де онча англамай эдик. Олар дагъы да ишлер, бизге къуллукъ этер деп ойлай эдик. Оланы болжалы гетгенде, патраны битип, оьлюп къалагъанына агьамият бермей, англасакъ да рази болуп болмай эдик…
Бизин заманда алатлар бир керен къоллана болса да, йыллар булан сакълана эди…
Мисал учун, газетлер… Олар къолланмайгъан ер де болмагъандыр – янгурлу чакъда сув болгъан резин этиклени тюбюне де яйылар эди. Терлеген шишаланы жувмакъ учун да, ону-муну чырмамакъ учун да къолланар эди. Хоншудагъы тюкенни сатывчусу эт гесекге, яда йымырткъагъа чырмагъан газет гесеклердеги язывланы охуй туруп, биз кёп-кёп янгылыкъланы билме де, эсибизде сакълама да уьйренгенбиз!..
Шикалат кампетлени, сигарет пачкаланы гюмюш кагъызларын, сонггъа таба янгы йылгъы оюнчакълагъа айландырмакъ муратда асырап жыйгъанбыз… Календарны бетлеринден буса ажайып суратлар этме уьйренгенбиз… Дарманлар сакъланагъан банкаланы башларын, исбирче ва аякъ гийимлер салынгъан къутукъланы жыйып нечик арив альбомлар этме уьйрене эдик…
Эсги мыхланы тюзлеп, янгыдан къоллама, картланы бирин тас этсек, картон кагъыздан гесип онгарма да бола эдик. Бизин уьйдеги камодну къутукъларыны бирисинде сакъланып къалгъан яртысы табулар деген умут булан эки къыркъылгъан шынжырдан башлап не де, не де табулар эди. Биз шо тарыкълы да, тарыкъсыз да алатланы дагъы къайтмасгъа тас этмеге, къолламасгъа гьисаплама нече де къыйын гёре эдик.
Шогъар да къарамайлы, бугюнгюлер тюк чакъы шеклик гелгендокъ яп-янгы алатларындан да арчылма къарайлар…
Бизге стакан морожналар алып гелсе, оланы къапгъачларын жыйып, такъчалардагъы стаканланы тюбюне сала эдик. Шаптал кампот булангъы банкалар буса чечек оьсдюреген хабалагъа айланар эди… Олагъа чы биз карандашларыбызны, гьатта телефонларыбызны да салагъан эдик. Пластик савутланы жыйып, олардан гьайрангъа арив безенчи булангъы суратлар эте бола эдик. Оланы башларын да гезиги гелгенде къолларбыз деген ой булан аявлап жыя эдик…
Уьйренчик де болуп, багьалы да санап, биз жыйып-терип сакълагъан алатланы, тарыкъсыз деп саналагъанлары булан тенглешдирмес учун, мен гьали де тилимни хабып токътайман. Бугюн шонча багьасы бар электрон алатлар да бир керен тюгюл къолланмай ташланып къалагъанын айтма болмай оьз-оьзюмню гьаран сакълайман…
Уьйленивлер де, къурдашлыкълар да бир керен къолланагъанда йимик болуп тура чы! Тек мен адамланы алатлар булан тенглешдиреген болмакъдан хыйлы арекмен. Оьз-оьзюбюзню оьзтёречелигибизни, менлигибизни тас эте барагъаныбызны айта турмас учун да, мен тилимни нечакъы ачытдырсам да, хабып токътайман. Жамият эсибизни де, шишадай морт эсделиклерибизни де тас эте барабыз…
Бизнесни гьакъында сёз чыкъса, биз къылыкъ не экенни де унутма гьазирбиз. Мен буса шону ювукъ этме де, къабул этме де болмай тураман…
Даимлик, уьнемлик затлагъа болжал салагъанны, мюгьлетлик затланы гьаманлыкъ этип гёрсетме къарап булгъайгъанны айтма да тилим айланмай. Эки торунуну атларын унута деп уллаталарына оьлюм суд гесегенлени, къатынларыны къурсакълары саллангъан, яда бетлери бюрюшмеден толгъан деп айтып янгы моделлеге алышдырагъанланы гёрюп де ярамайман…
Бу лакъыр – янгыз чюпюреклени ва кисе телефонланы гьакъында…
Дагъы ёгъесе, бары да затны къошуп, булгъап айтып тербесем, сююп алгъан уьягьлюмню, гебин гьакъ гьисапда биревге къоюп, башгъасын танглама къарар эдим…
Тек мен бу чалт алышынагъан дюнья гьаллагъа гёре бек сабур ва сакъ айланагъан адамман, о яшав менден кёп алгъа гетер, озар деп де ойлашаман. Мен оьзюм, балики, алышдырылма гереклилерден болуп къалма да имканлыман».
Таржума этип онгаргъан
Казим КАЗИМОВ.
БИЗИН МАЪЛУМАТ:
Эдуардо Угес ГАЛЕАНО (1940-2015 йыллар) – уругвайлы журналист, язывчу ва политика чалышывчу. Ол онгъа ювукъ китапланы автору, асарлары дюньядагъы халкъланы 20-дан да артыкъ тиллерине гёчюрюлген. Эдуардо Галеанону бу асарында эсгерилеген токъташывлар, къаравлар ойлашып яшавлукъ этеген адамлар учун бир заманда да эсгик де, эсги де болуп гёрюнмежеги аян.
