Савлай уьлкени оьлчевюндеги гьал булан тенглешдирип къарагъанда, бизин Дагъыстанда юрт хозяйствону аслу тармакъларыны барысында да ишлени барагъан кюю яхшы десе де ярайгъан даражада. Гьар тюрлю къыйынлыкълар къаршылашса да, юрт загьматчыланы герти ва сынавлу тайпалары ругьдан тюшмей, къайпанмай гьаракат эте.

Дагъыстанны юрт хозяйство министерлиги бираз алда малим этген маълуматлагъа гёре, 2023-нчю йыл юрт хозяйствода болдурулгъан чакъы продукцияны ломай къадары 213,3 миллиард манатгъа етген. Бу буса артдагъы 5 йылны ичинде къолда этилген натижаны лап уллусу деп санала. Пачалыкъны янындан кёмек гьисапда гёрсетилеген маялар ва озокъда дагъы оьзлер загьматчылар этеген къастлар оьрленме болушлукъ этгени ачыкъ.

 

Оьсюмлюкчюлюк

 

Республикада 2023-нчю йыл сабанлыкълар 300 минг гектарны къурша­гъан эди. Шо йыл 4440 гектар ердеги тарлавлар ишде къолланды. Багьалар артгъанына да къарамай, юрт хозяйство техниканы 449 тюрлю журасы сатылып алынгъан. Шолагъа 1,1 миллиард манат акъча харжлангъан. Дагъы да 4529 гектардагъы топуракъланы сугъарыв ишлеге гёре 32 проект яшавгъа чыгъарылгъан.

Мелиорация булан байлавлу комплекслени гьалын тийишли даражагъа гётергенликни яхшылыгъын­дан, гетген йыл чалтик чеклени оьлчевлерин 32,8 минг гектаргъа чыгъармагъа бажарылгъан. Бу санав 2022-нчи йылда болгъанындан эсе 1,9 минг гектаргъа къолай. Натижада, гетген йыл болдурулгъан чакъы чалтикни къадары алдагъы йылдагъы­сындан эсе 26,3 минг тонгъа кёп.

Бюртюклю ашлыкълар болдурувну ёлунда да гёрмекли кюйде алгъа абат алынгъан. О да оьз гезигинде гьайванчылыкъны тирликлер булан таъмин этивню масъаласын бир къадар тюзевлю кюйде чечмеге болушлукъ этген. Муна алайыкъ Буйнакск районну. Мунда сугъарылмайгъан топракълары булангъы тарлавланы гьар гектарындан орта гьисапда 37 центнер тюшюм алынгъан. Айры-айры тарлавланы гьар гектарындан къайтарылгъан будайны тюшюмю чю гьатда 60 центнерден де оьтюп гетген эди. Шулай моллукъ кёпден макътала гелген Ставрополь, Ростов бойларда да нагагь бир де болмай.

Тек нетесен, савлай уьлкеде йимик, бизин якълы ашлыкъчылар будайны тоннасын 10-11 минг манатдан оьрге гётери      п сатып болмай тура. Демек, чыкъгъан харжны башы я ябула, я ябулмай. Булай къалса ашлыкъ тарлавланы оьлчевлерин генглешдирмекни онча маънасы ёкъ деп къыйнала фермерлер. Болса да беженлер бош тюгюл экени оланы ругьун бошама къоймай.

 

Овощчулукъ

 

Гетген йыл Россияны юрт хозяйство министерлиги Дагъыстангъа овощланы дагъы да кёп болдурмакъны борчун кютмекни тапшургъаны негьакъ тюгюл. Шо мурат булан 41 минг гектардан да къолай тарлавларда овощлар оьс­дюрюлген. Шону умуми къадары да 1528 минг тонгъа тармашгъан.

Республикада 191 минг гектар ерде картоп болдурулгъан эди. Демек, бизде 366 минг тондан бираз къолай картоп алынгъан. О буса алдагъы йылдан эсе 10 процентге кёп. Бу йыл картоп, къапуста ва гьатта харбуз булан къабакъ дагъы да кёп майданларда оьсдюрюлежек деп къаравуллана.

Дагъыстанны юрт хозяйство министерлиги арагъа чыгъарып айтгъан далиллеге гёре, бу йыл овощ оьсюмлюклени тарлавларыны оьлчевлери 42 минг гектардан кем болмажакъ. Шону гьажатларына деп айтып Магьачкъаланы ювугъунда овощланы шитиллерин оьсдюрюв булан машгъул теплица хозяйство да бар. Мундагъы шитиллер ачыкъ топуракъда овощлар болдурагъанлагъа  къыйышывлу багьалардан сатылып бериле. Эсгерилген хозяйствода гьали помидорну, жибижейни, къапустаны, бадиржанны, гьатта къабакъны  сан янлы 800 мингге етеген чакъы шитиллери бар.

Янгыз гетген йыл сабанчы-фермер хозяйстволар ва онгача къайдада чалыша­гъан юртлу  загьматчылар 2640 гектар ерде овощлар болдургъан эди. Шо буса 2021-нчи йыл болгъанындан эсе 2 керенге къолай.

Урлукъланы тышдан алывну мердешин арадан тайдырмакъ учун Дагъыс­танда оьзюнде урлукъ материалны болдурувну масъаласын чечмек учун да чаралар гёрюлме башлангъан. Дербент райондагъы сынав станцияда артдагъы йылларда ишлер хыйлы жанлангъан. О дюр оьсюмлюкчюлюк булан машгъул Бютюнроссия институтуна  табиъ филиал. Гетген йыл мунда болдурулгъан овощ оьсюмлюк­лени урлукъларыны къадары 9,5 тоннадан артылгъан.

 

Бавчулукъ

 

Белгили болгъан маълуматлагъа гёре, Дагъыс­танда бавланы гьар тюрлюлерин салывгъа да артдагъы йылларда тергев хыйлы артгъан. Емишлер болдурувгъа гёре бизин республика савлай Россияда алда барагъан 3 регионну сыдрасына гирген. Далиллеге гёз къаратсакъ, 2022-нчи йыл 1157 гектар ерге бав салынгъан. 2023-нчю йыл салынгъан чакъы бавланы майданы 1575 гектаргъа етишдирилген. Натижада, гетген йыл 220 минг тон емишлер болдурмагъа бажарылгъан. Алдагъы йыл булан урушдургъанда шо 105,2 процент болуп токътай. Емишлени къадары артгъан сайын шоланы заманында сатып тайдырывну ва узакъ заман салып сакълайгъан, ишлетип консерво къатыкълар этип чыгъа­рагъан ерлени къурувну чагъында гьайын этмеге тюше. Шо мурат булан рес­публиканы къыбладагъы уьч районунда емишлени узакъ сакълайгъан хас къурулушлар яратылгъан ва дагъы да башгъалары да къурулуп тура. Шо кепде консерво цехлени барларын мугькамлашдырып ва тийишли ерлерде башгъа янгыларын къурмакъны къолай гьайы этилсе гележек учун яхшы болар эди. Дагъыстанны консерво продукциясын уьлкени бары да ерлеринде яшайгъанлар бек ушатып алагъан бар эди чи бир заманлар.

Тюзю, Дагъыстанда бавчулукъ тармакъны асувлу кюйде юрютмеге нечакъы да арив онгайлы шартлар бар. Буссагьатгъа ерли Дагъыстанда бавлар 30 минг гектардан да къолай ерни елей. Сонг да биздеги гьармут, чертлевюк, чум, алма бавлар Россияны оьзге ерлердегилеринден эсе кёп артыкъ.

 

Гьайванчылыкъ

 

Дагъыстан алдын да, гьали де малчылыкъгъа гёре савлай уьлкеде алдынлы ерде юрюй эди. Артдагъы он йылланы ичинде малчылыкъдагъы ишлени онглу этип къурувгъа берилеген тергев артагъаны эс этиле.

Гьали бизин республикада болдурулагъан мал этни къадары 40 минг тондан артыла. Россияны башгъа бойларына да бизден 15 минг тондан артыкъ мал эт йибериле. Дагъыс­танда къой бишлакъны кёп болдурмакъ учун иш этип къурулма башла­гъан онгача фермалар да арагъа чыгъа тура. Шо да, Дагъыстангъа туристлер кёп гелме башлагъанын гьисапгъа алгъанда гелимлер, демек хайыр алып болагъан тармакъгъа айланар.

Малчылыкъда юнден де яхшы кюйде къазанч­лар алына эди. Гьали, Дагъыстанны Гьукуматы бу масъаланы Россияны Федерация Советни генгешине арагъа салдырып къаратмагъа амал этди. Шоллукъда, Россияны Гьукуматы юнню къабул этип ишлетеген ханалар къурмагъа хас къарар чыгъаргъан. Эсгерилген къарарда Дагъыстанда да шолай ерни ишге салмакъ гёз алгъа тутула.

Илмугъа кюрчюлендирилген къайдалар булан Дагъыстан тав жынслы малланы этли тайпаларын чыгъарывгъа гёре сынав ишлер де юрюлме башлангъан.

Эт учун гьайванлар сакълав Дагъыстанда къачан да арив юрюле гелген. Гьали гьайванланы семиртип сакълайгъан ерлени уллулары булан гиччилерини санаву 600-ден де оьте. Шоларда 100 мингден де къолай къара тувар сакълана.

Гьайванчылыкъны ишлери алгъа гетсин учун  аз сют береген ерли жынслы сыйырланы орнуна яхшыларын сакълайгъан кюйге къолай тергев берилме башлагъаны нечакъы да яхшы. Шо муратны етдирикли кюйде яшавгъа чыгъармакъ учун респуб­ликаны бюджетинден Федерал табилиги булангъы республика аграр илму центргъа грант акъчалар гёрсетилгени де кёп затны англата. Шо харжлагъа сыйыр­ланы къол булан балагъа токътатагъан хас ерлени ачмагъа бажарылажакъ.

Гьайван ва къуш этни ишлетип гьар тюрлю ашарлыкъ продукция чыгъарывну яхшылашдырмакъ учун гёрюлме башлагъан чаралар гьали де азлыкъ эте. Шону учун да бугюнлерде инвестиция проектге гёре  йылны ичинде 5 минг тон этни ишлетме болагъан уллу цех къурулуп тура…

Тирлик емлер гьайванчылыкъны, къушчулукъну оьсдюрювню кюрчюсюдюр. Дагъыс­тандагъы сабанлыкъланы аслам пайы ашлыкъ болдурмакъ учун къолланагъаны да негьакъ тюгюл. Муна, 2024-нчю йыл 233 минг гектаргъа язлыкъ ашлыкъ чачылажакъ. Къатты емлер, демек бичен, люцерна, суданка, сорго ва оьзгелери 82,6 минг гектарда оьдюрюлежек.

Гьасили, заманны къыйынлыкъларына да къарамай, Дагъыстанда юрт хозяйствону аслу тармакъларында ишлени барышы яман тюгюл.

 

Абдулла ЗАЛИМХАНОВ.