Яш наслу –  бизин гележегибиз. Яшда гёрген яшынмас деп негьакъ айтылмай. Ватандашлыкъ жамиятны, демек, демократия ихтиярлы пачалыкъны оьсювюнде де торайып гелеген наслубузну тарбиялавда, билимлерин камиллешдиривде, савлугъун беклешдиривде туризмни ва спортну имканлыкъларын асувлу кюйде пайдаландырывгъа айрыча тергев бакъдырмасакъ бажарылмай. Неге десегиз, бизин айлана ягъыбыздагъы къыйынлыкълар, къыставуллу гьаллар –  гьар тюрлю балагьлар, жинаятчылыкъ ишсизликден ва ялагъайлыкъдан амалгъа геле. Шолайлыкъда, айлана ягъыбызда саякъ, хасмуш тайпалар артагъанын да оьтген сынав ачыкъ этип гёрсете.

 

Кёпню гёрген кёп билер

 

Оьсюп гелеген яш нас­лубузну зараллы янашывларындан къоруп сакълап, тюз ёллагъа бакъдырмакъ учун яшавда не йимик имканлыкълардан пайдалансакъ асувлу болур деген суал тувулуна.  Озокъда, экономикасы оьсген, яшаву алгъа гетген пачалыкъларда йимик, гележекде бизин уьлкебизде де шолай агьамиятлы масъаланы ёрукълашдырывда ял алывну, туризмни ва спортну имканлыкъларын толу кюйде пайдаландырывдан хантав къалма­йыкъ.

Къаягент къорукъну топуракъларында ерлешген Гьюсемегентни гёзел, чомарт ва берекетли табиаты кимни де сукъландырар йимик бай. Юртдагъы сегиз йыллыкъ школада охуйгъан заманыбыз. Эсделиги ярыкъ болсун, оьтген асруну 50-60-нчы йылларында Тёбен авулдагъы тенгли къурдашларым – Али, Абдурагьман, Гебекей, Агъай ва гьали де юртда яшап турагъан, оьмюрю узакъ болгъур Гьюсен, Бекболат  спорт оюнлагъа нече де гьашыкъ эдик. Ярышларда ортакъчылыкъ этип усталыгъыбызны сынайгъаныкъ, уьстевюне, муаллимлерибизни сиптеси булан гьар тюрлю экскурсиялагъа барагъаныкъ бугюн йимик эсимде.  Биринчилей бырынгъы Дербент шагьаргъа экскурсиягъа баргъаныкъ ва къайтагъанда Дагъыстан Огнидеги шиша заводгъа гиргеник, шонда алып баргъан муаллимлерибизни эсделиги  унутулмай.

Кёп яшагъан кёп билмей, кёпню гёрген кёп биле деп негьакъ айтылмай. Асгер къуллукъда  Темиркъазыкъ дав-денгиз флотгъа тюшдюм. Дюньяны бир къырыйындагъы бузлагъан дерияларда, заполярьедеги Североморск шагьарда оьтгерген узакъ къыш гечелерим, яйда гюнеш батмай, ярыкъ болуп турагъан гюнлерим, аламны аламаты – темиркъазыкъны энемжаясы (северное сияние),  къурдашларымны йимик, мени де тамашагъа къалдыра эди.  Асгерден къайтгъан сонг студент йылларым да Уллу Уралда оьтдю.  Урал университетни журналистика факультетин тамамлагъан сонг Къазахстанда ва зор Совет уьлкебизни оьзге бойларында  ишлемеге тюшдю.

Айтмагъа сюегеним, гертиден де, совет девюрдеги яшёрюмлер «Мени аявлу зор элим» деген йырда йимик, ер юзюнде дагъы булай талайлы эл ёкъдур деп хошлана эдик. Заполярьени, Уралны агъач­лыкъларында, Къазахстанны учсуз-къырыйсыз авлакъларындагъы табиат байлыкълары, яшайгъан халкълары булан ювукъдан таныш болгъаныма гиччи  Ватаныбызны дазуларындан оьтюп, уллу Ватаныбызгъа  ёл чыкъгъаным гьакъда да бугюн сююнч булан эсгеремен.

Совет девюрде школалар, агьлюлер, ата-аналар булан байлавлукъда, сонг да пионер ва комсомол къурумланы асувлу чалышывуна бойсынып яш наслуну пайдалы патриот ругьда тарбиялайгъаны негьакъ тюгюл эди.

Айтмагъа сюегеним, гьалиги заманда да, гьай аман дагъы деп кюстюнюп турмай, алдагъы яшавгъа илгьам ярата­гъан имканлыкъланы къолдан чыкъгъанын янгыдан къайтармакъ учун респуб­ликабызны ва  пачалыкъны башчылары, халкъ депутатлары да ойлашма ва иш гёрмеге башлагъаны гележек наслуларыбызны талайлы къысматына инамлыкъ тувдура.

Гьали-гьалилерде Магьачкъалада РФ-ни Пачалыкъ Думасыны яшёрюмлени комитетини генгешинде ич туризмни оьсювюне байлавлу уллу гьакълашыв болду. ДР-ни Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов, Халкъ Жыйыныны башчысы Завур Аскендеров, Россияны бары да регионларындан гелген тармакъ минис­терликлени ва шолай да жамият къурумланы ойчулары арагъа салынгъан масъалагъа гёре пайдалы таклифлер де берди.

 

Туризмни ёрукълашдырывну ёллары

 

Яшёрюмлени арасында туризмни оьсдюрювде алгъа салынгъан борчлар ва шоланы яшавгъа чыгъарывну ёлларына байлавлу болуп генгешни ортакъчыларыны арасында генг кюйде гьакълашыв юрюлгени тергевюбюзню тартды. Уьлкебизни оьзге регионларындан, Пачалыкъ Думадан гелген къонакълагъа Абдулмуслим Мугьут-динович республикабызгъа этген ишчи сапары учун разилигин билдирди. Магьачкъалада оьтгерилген агьамиятлы чараны ачылывуна байлавлу сёйлевюнде яшёрюм туризмни оьсдюрювню масъалаларын ёрукълашдырывда регионда не йимик имканлыкълар барлыгъы гьакъда баянлыкъ берди.

– Россияны регионларыны арасында Дагъыс­тан оьзюнде лап да кёп яшлар тувагъан респуб­лика гьисапда танывлу, – деп узатды сёзюн А. Абдулмуслимов. – Дагъысын айтмагъанда, гьалиги заманда бизин республикабызда оьмюрю 35 йылдан тёбендеги 1 миллиондан да кёп яш адам яшай. Шону гьисапгъа алып, оьсюп гелеген наслубузну макътавлу милли мердешлени патриот ругьда тарбияламакъ муратда ич туризмни оьсдюрювге айрыча тергев бакъдырыла. Тышдан Дагъыстангъа ял алмагъа гелеген туристлени санаву да йыл сайын 20-30  процентлеге артып тура. Артагъан талапланы гьисапгъа алып, «Дагъыс­танны 100 аламаты» деген хас турист маршрут къурулгъан. «Сарихум» къайыр тёбеден башлана ва бырынгъы Дербентде тамамлана. Шо маршрут лап да сыйлы тарихи, маданият, табиат, дин эсделиклер ерлешген ёллардан таба оьтегени гьакъда айрыча эсгермеге сюер эдим. Озокъда, ерли ва тышдан гелеген туристлени иштагьландырмакъ учун бизин республикабыздагъы 2 мингден де айрыча къорулагъан сыйлы варислик­лерибизни, эсделиклерибизни айланасында гьар тюрлю онгайлы къуллукъланы яратмагъа тарыкъ болажакъ. Дагъыс­танда уллу да, гиччи де спорт булан дос, загьматгъа намуслу кюйде янаша. Шону учун яхшы кюйде ял алмагъа да тарыкъ бола.

 

Къуллукълар арта, иш ерлер де ачыла

 

Башгъа-башгъа маълумат береген къурумлар аянлашдырагъан кюйде, гьалиги заманда ишсизликни даражасына гёре орта гьисапда 15 мингге ювукъ адам гьисапгъа алынгъан. Яшырмагъа негер тарыкъ, республикабыздан къазанч учун тышгъа гетегенлени арасында яшёрюмлени санаву да аз тюгюл. Айтмагъа сюегенибиз, Дагъыстанда бар имканлыкъланы къолдан чыгъармайлы, шоланы толу кюйде гьисапгъа алып, туризмни оьсювю учун иш ерлени яратывгъа тергев осаллашмагъа тюшмей. Онгайлы къуллукъланы болдурув булан Дагъыстангъа гелеген туристлени, айрокъда яшёрюмлени санавун артдырмагъа имканлыкълар дагъы да кёп болажакъ. Ёгъесе, Дагъыстангъа гелеген яш туристлер къы­йынлыкълагъа да тарып, башалман кюйде ёл чыгъажакълар. Шону учун гележекде Россияны бары да регионларыны гьакимият къурумларына ва шолай да туроператорларына, тармакъ министер-ликлерине байлавлукъланы беклешдирив агьамиятлы масъала экени гьакъда унутмасакъ хайырлы болур эди.

Артдагъы йылларда Гьайдакъ ва Къаягент районланы муниципал къуру-лувларыны башчылары Алим Темирболатовну ва Магьаммат Элдерхановну сиптечилиги, гьаракаты булан Москва ва Санкт-Петербург шагьарларыны гьакимлик къурумлары булангъы экономика, маданият, спорт байлавлукълары беклешегени гележекде  ерли туризмни оьсдюрмеге лайыкълы кёмек болдуражакъ демеге ярай.

– Ерли туризмни агроэко, милли тармакъларыны имканлыкъларын гьисапгъа алып, туризм тармакъда ишлейген касбучуланы билимлерин толумлашдырывгъа районну билим берив ожакъларында айрыча тергев бериле, – дей Алим Магьамматович. –  Мажалисде ерлешген «Гьайдакъ» деген этноцентрда ва шолай да Гьайдакъ уцмийлени алдагъы отавунда болуп, тышдан гелеген  яш туристлер булан бирче оьтгерилеген чараларда ерли яшёрюмлер де ортакъчылыкъ эте ва гележек учун сынав топлай.

Къаягент райондагъы «Аччы-Папас» кёллер бар бойгъа эки йыл алда айрыча къорулагъан хас ихтияр берилген эди.

– «Къаягент курорт шагьарны» къурмагъа ва шону айланасында гьар тюрлю онгайлы къуллукъланы болдурмакъ учун Каспийни ягъасындагъы 2  минг гектар майдан белгиленген, – дей район муниципал къурулувуну башчысы Магьаммат Элдерханов. – Бугюнлерде шону учун документлерин гьазирлевге байлавлу чаралар оьтгерилип тура. Айтмагъа сюегеним, шо проектде яшёрюм туризмни оьсдюрювге байлавлу къуллукъланы болдурув да айрыча хат булан эсгериле.

Эсгерилген районларда арт вакътилерде ерли туризмни оьсювюню натижасында янгы иш ерлер болдурулагъанын гьисапгъа алып, яшёрюмлени арасындан тийишли касбучуланы гьазирлевню масъаласына да тергев этиле. Савлукъ сакълав, ял алыв ва спорт инвестиция проектлени яшавгъа чыгъарыв яшёрюм туризмни оьсювюне гележекде де кёмек этежеги англашыла.

Яшёрюмлени арасында туризмни оьсювю яш наслуларыбызгъа зор уьлкебизни регионлары булан, демек, шонда яшайгъан халкълар, оланы милли мердешлери, маданияты, экономикасы булан ювукъдан таныш болмагъа, оьсюп гелеген наслуланы арасындагъы бирлик  байлавлукъланы беклешдирмеге, далапчылыкъ гьаракатны генглешдирмеге ёллар ачажакъ.

 

Къ. КЪАРАЕВ.

СУРАТДА: «Сарихум»къайыр тёбеде – яш туристлер.