Ер юзюнде яшайгъан халкъланы сурсат тепсилеринде оьзтёрече милли ашлары гёрмекли ерни тута ва къоллавчуланы янындан айрыча сыйлана. Дагъыстандагъы  агьлюлерде этсиз къазан нагагь да асылмай. Къумукъ тюзде де алдан берли сурсат аманлыкъны болдурмакъ учун гьайванчылыкъ оьсюмлюкчюлюк тармакъ йимик мердешли саният болуп гелген. Айтагъаным, гьайван-малгъа къуллукъ этив, авлакъ ниъматланы оьсдюрюв, къушчулукъ булан машгъул болув, емиш тереклени ва юзюм борлаланы оьсдюрюв алда йимик гьали де бизин халкъны яшав-турушунда аслу ерни тутмагъа герек эди.

 

Базар аралыкълар­оьмюр сюреген девюрде милли мердешлерибизге, адатларыбызгъа, саниятларыбызгъа арт берилгенлик ичингбушдура. Ана топурагъыны еси де, къуллукъчусу да болуп, оьз мадарын этмеге муштарлыланы сыдралары сийреклеше барагъаны ойлашма борчлу эте. Табиат байлыкъларыбызны, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъларыбызны асувлу кюйде пайдаландырывгъа берилеген тергев рази къалдырмай. Оьсюмлюклеге, гьайван-малгъа къуллукъ этмеге кёп гюч де герек, ламай харж да тарыкъ.

Гьалиги заманда шагьарлылар йимик юртлу ватандашлар да – уллу да, гиччи де ашарлыкъ малланы тюкенлерден, базарлардан  сатып алма муштарлы. Шо гьакъда гьали-гьалилерде Магьачкъалада «Дослукъ» деген жыйынлар болагъан уллу залда оьтгерилген регионара форумунда Дагъыстанны Башчысы Сергей Меликов да ачыкъдан эсгерди.

– Юрт хозяйствода бары да тармакълар бир-бири булан тыгъыс кюйде байлавлу, – деди Сергей Алимович. –  Къушчулукъну гьакъында айтмай къойсакъ да, Дагъыстанда кёп къадарда гьайван-мал сакълана, 4 миллиондан кёп къой маллар ва 1 миллионгъа ювукъ тувар оьс­дюрюле. Мал да жан да, этден-бутдан тюшмесин учун мугькам ем базасын болдурув – агьамиятлы масъала. Шо гьакъда унутмай белгиленген борчланы яшавгъа чыгъар­макъ учун натижалы гьаракатгъа белсенмеге герек. Мугькам ем базаны болдурув буса юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъларыбызны асувлу кюйде ишлетивден гьасил. Баш байлыгъыбызны къысматы бизин къолубузда.

Не чачсанг, шону аларсан. Шону гьисапгъа алып юрт хозяйствода сурсат аманлыкъ учун юрюлеген гьаракатда сайламлы урлукъланы чачывдан ва жынслы гьайван-малланы оьсдюрювден хантав къалмагъа ярамай.

Артдагъы заманларда савлугъубуз, аманлыгъыбыз ойлашдыра. Юрт хозяйствода гьайванчылыкъ ва  оьсюмлюкчюлюкде продукцияны къадарын артдырмакъ учун зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа къаршы иш гёрювде гьар тюрлю агъулу дарманланы, минерал кюйлевючлени, къошумланы гьатдан оздуруп кёп къолламагъа тюшмей. Неге десегиз, сурсат аманлыкъ учун юрюлеген гьаракат ахырында савлу­гъубузну заралландырмагъа имканлы.

 

Харлылыкъгъа тарымайыкъ

 

Айлана ягъыбызда болуп турагъан экономика къысасланы шартларында  ерли имканлыкъланы толу кюйде пайдаландырмакъ учун бажарывлу гьаракат гьажатлы..

Уьстюне дагъы да харж къошулуп, тыш пачалыкълардан гелтирилеген сурсат ва шолай да промышленный малланы сан яны йимик ич базарларда багьалары да къоллавчуланы рази къалдырмай. Дагъыстанны базарларында арагъа сугъулагъан ломайчылар ялгъан-гьилла булан юртлу загьматчыланы башын-гёзюн чырмай. Шолайлыкъда, сайламлы малланы, къуллукъланы тыш пачалыкълагъа бакъдыра, оьз пайдаларына къазанма гьаракат эте.

Белгили болгъаны йимик, артдагъы он йылны ичинде тышгъа бакъдырылагъан сан яны оьр даражадагъы этни къадары Россияда 16 керен артгъан, 2024-нчю йылда оьз пайдалары учун къасткъылагъан ломайчы кампаниялар, бирлешивлер тышгъа йиберилеген этни къадарын 45 минг тонлагъа етишдирмеге умут эте.

Дагъыстан тышгъа эт йибереген регионланы арасында 27-нчи сыдрада. Шону тенг яртысы Китайгъа йиберилегени гьакъда да айрыча эсгермеге герек.

Оьтген йыл Россиягъа буса тышдан сан яны рази къалдырмайгъан 280 минг тон тувар эт гелтирилген. Алыш-бериш, сатыв ишлер булан халкъара оьлчевде юрюлеген байлавлукъланы ахтигине тюшюнмеге  тынч тюгюл. Россияны аграр тарма­гъында чалышагъан алимлерибизни арасында аты яхшы белгили юрт хозяйство илмуланы доктору Владимир Бессонов да шону себеплерин оьзтёрече аян эте.

– 2023-нчю йылда Россияны регионларында, умуми кюйде алгъанда,   1 миллион 500 минг тондан да кёп тувар эт болдурулгъан, – дей белгили алим. – Не саялы россиялы къоллавчулар учун тувар этни базарлардан сатып алмагъа гючю чатмай, харжы етишмей деген сорав тувулуна. Юрт хозяйство продукцияны сайламлысын ломайлап учуз багьаларына сатып алагъан тайпалар ич ва тыш базарларда уьстюне къошуп байына.  Гьатдан оздурулуп барагъан багьаланы алдын алмакъ учун тийишли чаралар гёрюлмей буса не этмеге герек? Ломайчыланы пайдасына къоймайлы, бизин уьлкебизде болдурулагъан этни  20 процентге ювугъун пачалыкъ тапшурувланы токъташдырып сатып алып, ич талаплар учун пайдаландырма тарыкъ бола. Бара-бара пачалыкъ тапшурувланы процентлерин дагъы да артдырсакъ,  къоллавчуларыбызгъа асувлу болур. Шо пачалыкъ оьлчевде чечилме герекли масъала.

Тувар этге ва сыйырлардан алынагъан  сютге байлавлу ич талапларыбызны толу кюйде яшавгъа чыгъармакъ учун савлай Россияда  гьайванланы санаву 15 миллиондан кем болмагъа тюшмей эди. Шону да уьчден эки пайы – эт учун оьсдюрюлеген гьайванлар.

Пачалыкъ тапшурув гьисапда токъташдырылагъан борчлар  яшавгъа чыгъарылса хайырыбыз тас болмай пачалыкъны ва халкъны пайдасына кёмек болажакъ эди. Дагъыстанда 1 мил­лионгъа ювукъ тувар сакълана. Гележекде бизин республикабызда да этни ва оьзге тюрлю юрт хозяйство продукцияны ишлетеген предприятиелени къурмагъа болсакъ, шо да  производствону генглешдирип, гьазир маллар чыгъармагъа имканлыкъланы артдыражагъы шекликни тувдурмай. Пачалыкъны ва мадарлы тайпаланы янындан ишге салынагъан инвестиция харжланы ерлерде юрт хозяйство продукцияны сатывгъа чыгъарагъан, сакълавгъа салагъан ва ишлетеген логистика центрланы къуруп пайдаландырывгъа берив гьажатлы. Шолайлыкъда, тышгъа харлы болмайлы, къоллавчуларыбызны ич талапларын яшавгъа чыгъармагъа рагьат болажакъ эди.

 

Талапланы яшавгъа чыгъармакъ учун

 

Пачалыкъны ва халкъны сурсат аманлыгъын болдурувну айланасында артдагъы йылларда бизин уьлкебизде пачалыкъ оьлчевде пикру алышдырывлар юрюле ва шону натижасында пайдалы таклифлер къабул этилине. Шолайлыкъда, регион ва федерал программалар яратылына. Агьамиятлы милли проектлерде токъташдырылгъан талапланы гьисапгъа алып, аграр тармакъда не йимик чараланы гёрме гереги гьакъда тийишли борчлар да белгилене.

Топуракъ – бизин баш байлыгъыбыз. Шону учун оьсюмлюкчюлюк тармакъда бары да агротехника чараланы оьз болжалларында сан яны булан оьтгерсек, гьайванчылыкъ, къушчулукъ тармакъларда да зооветеринар къуллукъланы болдурув булан янаша ем базасын беклешдиривге тарыкълы кёмек де болажакъ. Юрт хозяйство техника болмаса, уллу майданланы, емиш бавланы, юзюмлюклени, чачылагъан авлакъланы, биченлик даражадагъы отлавлукъланы къол булан ишлетмеге четим. Муна шо саялы да, агропромышленный комплексини мердешли тармакъларында машинлешдирив ишлени пайдаландырыв – агьамиятлы масъала. Уьстде де эсгерилгени йимик, аграр комплексини аслу тармакъларында сайламлы урлукъланы ва жынслашдырыв ишлени камиллешдирив де гелимлени артдыражагъы гьакъда унутмай иш гёрсетсек пайдалы болур.

 

Къ. КЪАРАЕВ.

СУРАТДА: эт учун емге тутулгъан гьайванлар.