Орманлар, бавлар ёкъ ерге биз дангыл дейбиз. Гертиден де, тереклерсиз, уьлкюлерсиз ер дагъылывгъа тарыгъан ерге парх бере.
Насипге, бизин Дагъыстан не терек де бек битеген, арив орманлар оьсеген топуракъдан магьрюм тюгюл. Багъыйлы бахча-бавланы, гьар тюрлю орман-отланы барлыгъы да шогъар шагьат.
Бавчулукъ юрт хозяйствону бир берекетли тармагъы болгъан гьар не заманда да. Амма совет девюр гючсюз болгъан бир арада хыйлы хозяйстволар пакарсызлыкъгъа тарыды, нечесе уллу бавлар болмагъандай болду. Шоланы кёп пайында не макюр булан да биналар ишленди. Яшырма гьажат тюгюл, алда бир совхозда болдурулагъан чакъы емишлер булан овощлар савлай республикада гьаран болдурулагъан гьал тувгъан эди. Гьечден геч де къолай дегенлей, артдагъы заманлар Дагъыстанда бавчулукъну «жанландырмакъ» учун гёрюлеген чаралар гьалиге яман тюгюл.
Терек, бав Яратгъаныбыз кюллю махлукъгъа берген тенгсиз ниъматланы бирисидир. Гертиден де, дагъы оьзге яхшылыкъларын эсгермегенде, тереклер оьз салкъынына жан-жаныварны гьап-гьавайын сыйындыра, олагъа йимик инсан урлукъгъа оьзюне де азыкъ, гьажат болса от, исив бере, сабанлыкъланы бузувлардан къоруй…
Баву барны каву (хошу) бар, каву барны яшамагъа «гьаву» бар. Иш, гертиден де, шолай! Амалдан геле туруп, авлакълагъа бир бош ерин къоймай тереклер орнатылма герек эди. Пачалыкъ бу масъаланы чечивге белсенип йиберсе, бара-бара шолай болма да болар бугъай.
Пачалыкъны янындан малим этилген маълуматлагъа гёре, ер-ерде бавланы оьлчевлери арта башлагъан. Янгыз гетген йыл бизин республикада бавланы оьлчевю 5 процентге артгъан. Шону санавлагъа айландырып айтса, 30 минг гектаргъа ювукъ генглешген. Шо эсгерилген болжалны ичинде Дагъыстанда 12 гектар чакъы топуракъда питомниклер этилген. Шоларда емишлени бизин шартлагъа гелишеген журалары оьсдюрюле. Бавлар десенг янгы къайда булан, техника эркин айланып къуллукълар этип болагъан кюйде уллу ерлеге салына.
Дагъы да арив хабар – бу йыл аслу гьалда янгы къайдада бавлар салывгъа къолламакъ учун кёмек харж гьисапда пачалыкъны янындан 500 миллион манат гёрсетилежеги. 2023-нчю йыл шолай харжланы умуми къадары 457 миллиондан оьтмей эди. Гьасили, пачалыкъны янындан кёмек гьисапда берилежек акъчалагъа 900 гектардан да къолай ерге янгы бавлар салынажакъ.
Дагъыстан буссагьат лап кёп емишлер болдурулагъан 5 регионну арасына гире. Амма тав якъланы ташлангъан къолтукъ тюзлерине барысына да дегенлей янгы бавлар салагъан кюйню этсе, Дагъыстангъа онча узакъ къалмай лап кёп емиш болдурагъан элге айланмагъа нечакъы да арив онгайлыкъ бар.
Бавланы кёп этмек учун бала тереклени болдурагъан хас ерлени санавун артдырмагъа, ишлени де илмугъа кюрчюлендирип юрютмеге тарыкъ экени де англашыла. Шо ягъындан къытлыкъ бар экени саялы бизин бавчулар бала тереклени аслу гьалда тыш эллерден къарап ала эди. Бизин республикада янгыз артдагъы 5 йылны узагъында 600 мингден 1 миллионгъа ювукъ бала терек тышдан гелтирилген. 2023-нчю йыл буса шо санав 70 процентге эниш тюшдю. Демек, къырдан 297,4 минг тюгюл алынмагъан. Шо да бизде питомниклени гючю, жигерлик гьаракаты хыйлы артгъанны гёрсете.
Бавланы кёп этегенлик булан бирге емишлени сатывгъа, къышгъа салып сакълайгъан хас ерлени къурувну масъаласын да чагъында чечеген кюйню де ойлашма тюше. Шо ягъындан бизин республикада аз-кёп буса да чаралар гёрюлме башлангъаны сююндюре. Къыблада ерлешген 3 тюрлю районда емишлени яз болгъунча бузулма къоймай сакълама шартлары булангъы къорулукъ биналар ишленген. Шоллукъда, халкъ арив емишлер булан сав йыл бою дегенлей таъмин этилежек. Сонг бу бавчулагъа оьз емишлерини бир къадарын тышгъа элтип сатып къазанмагъа да онгайлыкъ бере.
Уьлкеде сурсат якъдан оьз аманлыгъын болдурувну масъаласына бакъгъан тергевню гючлендирилгени нечакъы да яхшы. Савлай Россияны къуршап айтгъанда, артдагъы 10 йылны ичинде емишлер болдурувну орта санаву 2,5 керенге гётерилген. Демек, буссагьат бизин уьлке оьзюню халкъын емишлер булан 45 процентни оьлчевюнде тюгюл таъмин этмей. Къысгъача айтгъанда, савлай Россияны оьлчевюнде йимик, Дагъыстанда да бавда, бахчада болдурулагъан емиш-тюшюмлени къадарын кёп этмек учунгъу къастны дагъы да чалт артдырмагъа герек. Эгер гёрсетилеген харжлар тийишли ерине чагъында ва толу кюйде етишсе, Дагъыстанда бав-бахчалардан алынагъан азыкъланы артыкълыгъы булан болдурмагъа табиат ва гьава шартлар нечакъы да бар ва багъыйлы да дюр.
Энни мен, орман, бав булан байлавлу масъалагъа аз-аз тийген сонг, авлакъларда, айрокъда сабанлыкъланы эки ягъын, араларын къуршап салынагъан орман сызакъланы гьакъында да бир-эки калима айтып оьтмекни тюз гёремен.
Совет девюрде шоланы яратывгъа, янгыртывгъа ва къоруп сакълавгъа гючлю тергев берилегени негьакъ тюгюл эди. Оьз заманында уллу ерлеге салынгъан агъач сызакъланы давну вакътисинде ва давдан сонггъу йыллар адамлагъа кёп хайыры тийгени белгили. Агъач сызакълар биринчилей сабан топуракъланы ел бузувлардан къорумакъ учун салынгъан болгъан.
Буссагьат Дагъыстанда шо тайпа сызакъланы ер-ерде къалды-къулдусун тюгюл эсе гёрмеге болмайсан. Бизин Буйнакск районну буса авлакъларыны нагагь бар еринде де сакъланмагъан шо сызакълар. Тек шолар бизин шартларда ашлыкъ ва оьзге тарлавланы уьст къатлавуну йымышакъ ва дагьнили топурагъын еллерден къорумакъ учун бек тарыкъ.
Шону агьамиятын гьисапгъа алып, алдындан къалгъан сызакъланы янгыртмакъ, янгыларын этмек учун тереклер орнатывгъа пачалыкъны янындан тергевню «тирилтмеге», аз-азлап сама да харжлар гёрсетмеге умпагьатлы чаралар гёрюле башласа, огь, не арив болажакъ эди дагъы. Тереклер ва оьзге яшыллыкълар кёп болгъан сайын, къырлар айынар, бары жанлы махлукъ да байынар эди.
Абдулла БУГЛЕНЛИ.
