Гиччи чилле гиреген гюнлерде

Дагъыстанны Къумукъ тюзюнде  кёп йыллыкъ сынав ачыкълашдырагъан кююнде, февраль ай адатлы гьалда къагьрулу сувукълар, сан-санынгны титиретеген-чюмлейген гючлю еллер булан оьте.

Чилле айда чакъ исси болса, халкъ сынавлары аянлашдырагъаны йимик, язбаш сувукъ болажакъ деп къаравуллана, гьатта бузлавлар да болмагъа имканлы.

Муна шо саялы да, юрт хозяйство тармакъда чалышагъан  бавчулагъа, юзюм ва овощлар оьсдюрювчюлеге чакъны гьалы нечик болажагъына байлавлу маълумат береген къуллукъчуланы билдиривлерине сувукъ-салкъын янашмагъа ярамай.

Чакъ исси болагъан гезиклерде февраль айда да бав-бахчаларда зараллы аврувлар ва зиянлы жанлар бир ва кёп йыллыкъ оьсюмлюклеге къабунмагъа амракъ болагъа­ны гьакъда билмек де пайдалы. Айтмагъа сюегеним, эки оьгюзюм аранда, не ишим бар боранда деп турмай, аявлу  заманыбызны асувлу кюйде къоллайыкъ.

Эгер де юрт хозяйство оьсюмлюклени айтагъаным, яш емиш тереклени ва уьлкюлени бойларына, тамурларына гемиривчю жанлар зарал этген буса сагъыз, сыр, киреч ва гёкташ къошуп дарман сув булан ишлетип яраларын байламагъа, топурагъы хозгъалгъан буса тюплерин сыкъ этип басдырмагъа таклиф этилине.

Къаягент, Эндирей, Шава, Дагъыстан къорукълардагъы агъачлыкъларда къыр донгуз­лар къыш вакътилерде тюзлюк бойдагъы бав-бахчалагъа да зарал этеген гезиклери къаршылаша. Шону гьисапгъа алып, зараллы гемиривчю жанлагъа къаршы агъулу дарманлар булан ишлетегенде къоллав талапларыны низамына да тергевлю янашма тюшегени гьакъда унутмай иш гёрейик.

Агъулу дарманлар булан ишлетегенде оьсюмлюклени къорув булан машгъул болагъан регион, шагьар ва район къурумланы, агъачлыкъ хозяйстволаны къуллукъчулары булан байлавлукъда иш гёрсек озокъда, тас этивлеге ёл берилмейли гележек учун асувлу болур.

 

Къар оьсюмлюклени тамурларын къоруй

 

Къыш къышлыгъын, яш яшлыгъын гёрсетмей къоймас. Йыл йылгъа ошамай. Дагъыстанны тавтюп ва тюзлюк боюндагъы топуракъларында къыш айлар азкёп буса да къарлар ява. Узакъ ятсын учун бавлардагъы къарны терек­лени тюплерине жыйсакъ къыйыныбыз гьабас болмас. Неге десегиз, тереклени тюбюне жыйылгъан къар тамурларын къатты сувукълардан сакълай, топуракъны къатмагъа, бавукълугъун тас болма къоймай.

Белгили болгъаны йимик, тереклени тюп­лерине гюзде ва язбашда акъ чабулса, сувукъдан ва гюнню къызывундан оланы къабукълары ярылмай эсен-аман сакълана. Уьстевюне, къышлавгъа тереклени къабукъларыны арасында сыйынагъан зараллы жанланы алдын алмагъа кёмек де бола.

 

Янгыртывну чаралары оьтгериле

 

Чакъны онгайлы гюнлеринден пайдаланып февраль айда бавларда ва юзюмлюклерде ярашдырыв-янгыртыв ишлени оьтгерегенде заманны гьар сагьатындан асувлу кюйде пайдаланмагъа таклиф этилине. Емиш тереклени ва уьлкюлени къуругъан яда буса зараллангъан бутакълары, тарыкъсыз чумаллары буталып тайдырыла. Сыдралагъа салынгъан къазыкъланы, тартылгъан теллени де уьзюлгенлерин, бузулгъанларын тергевсюз къоймай янгыртайыкъ.

Аювъюзюмню (смородина), бав бюрлюгенни журалары кёп. Шону учун ерли шартлагъа: гьавагъа, топуракъгъа къыйышывлу, чыдамлы жураларын ахтармагъа ва тангламагъа, сынав герек.

Уьстде атлары эсгерилген ва оьзге тюрлю емиш уьлкюлени оьсдюреген, бутайгъан къайдаларына тергевлю янашмагъа тарыкъ бола. Сугъарывну йимик азыкъландырыв ишлени де агротехника къайдаларын талап этеген кюйде оьтгерив агьамиятлы. Зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къорумакъ учун оьтгерилеген дарман урув ишлени де оьз заманында юрютмек учун алданокъ гьазирлик гёрмеге унутмайыкъ. Айтмагъа сюегеним, урлукъланы, кюйлевючлени, дарманланы авлакъ ишлени къыставуллу гюнлеринде ахтарып айланмайлы къышда тангласакъ рагьат болур.

Гюзню ахырында сакълавгъа салынгъан овощ оьсюмлюклени урлукъларыны, иш, дарман урув алатланы-савутланы, тиревлени гьалына гёз къаратайыкъ.

Юрт хозяйство оьсюмлюклени бир йыл къоюп арасын бёлюп ерли ва минерал кюйлевючлер булан ишлетмеге таклиф этилине. Бир йыл  къый болгъан полукъну къоллагъан сонг, артындагъы йыл минерал кюйлевючлер булан ишлетсек тюшюм мол болажагъы шекликни тувдурмай. Февраль айда минерал азот, калий, фосфор кюйлевючлени ва оьзге къошумчаланы тийишли кюйде гьазирлеп язбашда сув булан бирче бермеге бажарылса, о да тюшюмлени оьлчевлерине лайыкълы кёмек этежек. Ерли кюйлевючлени ва кюлню гюзню ахырларында тюшюмлери къайтарылып битген сонг бермеге къарагъыз, язбашгъа яхшы сингежек.

Масала, кюл ва ерли кюйлевючлери булан онгарылгъан хасилерде читаны таза ва мол тюшюмюн алмагъа бажарыла. Гьечден геч де къолай деген кюйде, чола болгъан сонг язбашгъа къоймай гьали чачсагъыз да ярамай тюгюл.

 

Шитил оьсдюрюлеген заман

 

 

Бавларда, юзюмлюклерде оьтгерилеген ярашдырыв, янгыртыв ишлер булан янаша февраль айда овощ оьсюмлюклени шитилин оьсдюрювден де хантав къалмагъа ярамай. Неге десегиз, бир тайпа овощланы шитилин оьсдюрмек учун 40-50 гюнлер заман тарыкъ болажакъ. Памидор, хыяр шитил йимик, къапус­таны ва бадыржанны урлугъу тез гётерилмей.

Масала, хыярны ва шолай да памидорну шитилин нечик оьсдюрмеге тюше? Шитил оьс­дюрювде бай сынав топлагъан овощчуланы баянына гёре бир квадрат метр ерде 30 урлукъдан кёп болмагъа тюшмей. Ёгъесе, къалын чачылагъан ерде шитилни сан яны осал болажакъ.

Шитил оьсдюрегенде  кюйленген топура­гъын­ къатмагъа, ярылмагъа къоймайлы чакъда-чакъда оьсюмлюклени уьстюнден сув булан чачып сугъарсакъ югъунчлу болар.

Хыярны, харбузну, къабакъны, пастанны шитилин  къалыкъ кагъыз яда буса торфдан этилинген стаканларда, гиччи къутукъларда оьсдюрегенлер де бар.

 

Урлукълар чачыла

 

Февраль айны ахырларында кюйлевючлер булан ишлетилинген хасилеге яшылчаланы ва шолай да турпну, читаны, редисканы, чювюннюрню урлукъларын чачгъан сонг уьстю булан сибиртки тартыла яда буса тырнавуч булан басдырыла.

Урлукълар яда буса согъан, самурсакъ, гюлчечек башлар чачылгъан ерлерде уьйлюк ва къыр къушлар хотгъанып айланмагъа эпсиз амракъ бола. Муна шо саялы да, урлукъланы тийишли теренлигине етишдирип чачсакъ тас этивлеге ёл берилмес. Биревлер арт вакътилерде яшылчаланы плёнканы  тюбюнде оьсдюре, оьзгелери тереклерден, борлалардан буталгъан бутакъланы уьстюне ташлап къоя.

 

Экинчи ашыбыз

 

Дагъыстан оьзтёрече табиат шартлары булангъы аграр республика гьисапда танывлу. Алдан берли тав ва тавтюп бойларында йимик, тюзлюкдеги топуракъларында да картопну эрте, орта ва геч бишеген журалары оьсдюрюле эди…

Гьай аман дагъы, артдагъы йылларда бизин республикабызда экинчи ашыбызгъа этилинеген сый-гьюрмет кемийгенлиги ичингбушдура. Шону алдын алмакъ учун гетген йылдан тутуп бизин республикабызда картоп оьсдюрюв булан машгъул болагъан бавчулагъа ва овощ оьсдюрювчюлеге  ЛПХ-лагъа (кёмекчи абзар агьлюлер) ва КФХ-лагъа (сабанчы-фермер хозяйстволар) да пачалыкъ кёмек гьисапда субсидиялар берилегени гьакъда разилик булан эсгермеге тюше.

Язбашны къаршылайгъан айыбызда картоп оьсдюрме токъташгъан бусакъ, озокъда, оьзек чыгъар? Чачмагъа тарыкъ болажакъ.

Таклиф биздениш сизден!

 

Гьазирлеген Къ. КЪАРАЕВ.