Анадаш къумукъ халкъыбызгъа Рукъуят Устарханова оьзюн пагьмулу шаир, язывчу, бажарывлу тарихчи, бажарывлу маданият чалышывчу гьисапда танытгъаны аз болмай. Шо саялы бир макъаланы ичинде ону кёп тармакълы чебер, илму ва маданият яратывчулугъун, гьаракатын къуршап сёйлеме яманокъ тынч масъала тюгюл. Оьтген йыл буса Р. Устарханова учун айрыча натижалы йыл болду: ол басмадан биринден-бири бек къыйматлы китапларын чыгъарып, охувчуларына савгъат этди.
Белгили кюйде, къайсы пагьму да, ёкъ, бош ерден арагъа чыгъып къалмай. Р. Устарханованы пагьмусуну тамурларын ахтарсакъ, ол тувгъан, оьсген, бугюнлерде яшап турагъан Эрпели юртну гёзел табиатыны, ниъматыны, тарихини, адабиятыны, маданиятыны, адатларыны-мердешлерини, мундан чыкъгъан белгили адамланы ругь варислигини таъсири сезиле. Ондан къайры да, Р. Устарханованы пагьмусуну оьсювюнде, чарланывунда ва камиллешивюнде ол тувгъан ожакъ, айрокъда шо ожакъны башы болгъан, яшлар ва уллулар учун язылгъан 10 китапны автору, ата юртундагъы орта школада кёп йыллар тарих дарсланы юрютген Агьмат Устарханов бек агьамиятлы рольну ойнагъан.
Р. Устарханованы чебер адабият яратывчулугъу кёп тезден башлангъан. Ону башлапгъы шиърулары школада охуйгъан йылларында там газетлерде сонггъа таба къумукъ газетлерибизни, журналларыбызны, ортакъ жыйым китапланы бетлеринде чыкъгъан. Шаирни «Оьтюп гетмегей эдим» деген шиъру асарлардан топлангъан биринчи китабы 2003-нчю йылда басмадан чыкъды. Сонггъу йылларда ол охувчуларына «Тамаша шыплыкъ» (2010 й.), «Гюнню ийиси» (2014 й., орус тилде), «Агъачлыкъдагъы йыбав» (2018 й., орус тилде), «Энемжая» (2021 й., яшлар учун), «Къалач» (2022 й., яшлар учун) деген китапларын савгъат этди. 2023-нчю йылда язывчуну «Сайламлы асарлар» деген ат салынгъан гезикли китабы басмадан чыкъды. Китапгъа Р. Устарханованы тюрлю-тюрлю йылларда уллулар ва яшлар учун язылгъан шиърулары, хабарлары ва ёммакълары гирген.
Язывчуну асарлары булан таныш болгъан охувчу ону яратывчулугъуну шиъру ва хабар тармакъларыны арасында тыгъыс байлавлукъ, оланы бир-бирине этеген таъсири барлыгъына, олар бир-бирин чебермаъна янлардан толумлашдырагъанына мюкюр бола. Шогъар да къарамайлы, биз Р. Устарханованы яратывчулугъундагъы эки де тармакъны гьарисин айрыча алып сёйлесек дурус болажакъ.
Рукъуятны поэзиясыны оьзтеречелигин сёйлесек, шогъар инче лирикалыкъ хас экенни эсгерме тюше. Белгили кюйде, тематика белгисин гёз алгъа тутуп, лирика дёрт тармакъгъа айрыла: гьашыкълыкъ, философиялы, ватандашлыкъ ва табиат. Р. Устарханованы яратывчулугъунда шо дёрт де тармакъ булан байлавлу лирикалы шиъруланы тапма боласан. Буса да шаир шо бёлюклени экисине, демек гьашыкълыкъ ва табиат лирикагъа артыкъ тергев бергенин эслемей болмайсан. Шо да, балики, гьашыкълыкъ ва табиат лирикалы шиъруларда айрокъда бек сезилеген поэзияны аслу белгилеринден бириси болгъан инчелик булан байлавлудур. Айлана яшавну инчеден гьис этив буса не заманда да тиштайпалагъа артыкъ хас болуп гелген.
Гьашыкълыкъ, сююв кёп янлы, зор гючлю, терен гьис экени белгили. Бу гьис биревлени насипли-талайлы эте, ругьландыра, кёклеге чюе, биревлеге буса, терсине, талчыкъ гелтирип, янчып-эзип къоя. Р. Устарханова оьзюню асарларында гьашыкълыкъны янгыз бир янын алып къоймай, ону тюрлю-тюрлю янларын суратлап бере. Амма шаирни лирикалы игити бу гьисде бирдокъда ялгъанны, хыянатлыкъны, яртылыкъны къабул этмей, ол даим де сюзюк сувдай таза, герти, гьалал сюювню яны. «Оьзен бойда оьксюз оьсген тал терек…» деген шиърусунда автор гьашыкълыкъ, сююв гьисни зорлугъун гёрсете. Автор оьзю суратлайгъан сюювге къыйышывлу тийишли чебер къураллар да тапма бажаргъан: ошатывлар, жанландырывлар, яшыртгъын тенглешдиривлер, янаша салывлар, гючлендиривлер, къопдурувлар.
Оьзен бойда оьксюз оьсген тал терек
Мангалайын гюн оьпгенде уяна.
Оьксюз этмей, бир къарасанг – яшнайман,
Бир сёйлесенг – кёкде тёбем, нюр яна.
Сюювдашым, сюйген яшым, сырдашым,
Оьгей этме шекленеген сырларым.
Сюйсенг ябып, сюйсенг гюнню чыгъарып,
Агъымын сен алышдырдынг йырларым.
Оьрде биз Р. Устарханова гьашыкълыкъ булан бирче табиатны суратлавгъа артыкъ тергев берегенин эсгерген эдик. Шаирни яратывчулугъуну бу аламаты ону сююв лирикалы шиъруларына да таъсир этген. Ачыкъ этип айтгъанда, ол гьашыкълыкъ, сююв гьисни чебер кюйде, охувчусуна таъсирли тиеген къайдада суратламакъ учун, чакъда-чакъда табиатны аламатларындан да пайдалана. Айтылып турагъан пикрубузгъа «Сагъынч солгъу» деген шиърудагъы бир дёртлюк айрокъда уьлгюлю мисал болуп токътай:
Сенден къалгъан иржайывгъа баш этип,
Гече ятсам, оьсе гиччи умутлар…
Тынышынгдай тав ел сыйпай чачларым,
Чечеклеге айлана акъ булутлар.
Р. Устарханованы яратывчулугъунда гьашыкълыкъ лирикалы шиърулар булан янаша табиат лирикалы шиърулар гёрмекли ерни тутуп геле. Шаирни лирикалы игити даим оьзюню табиат булангъы тыгъыс байлавлугъун, ювукълугъун сезе. Шо байлавлукъну, ювукълукъну гёрсетмек учун буса, ол кёбюсю гезиклерде табиатны, ону бир-бир аламатларын жанландырып суратлап да йибере. Шо саялы да шаирни бу тайпа асарларында ярыкъ юлдузлар къудакъызлар болуп гёрсетиле, агъачлыкъ инсан йимик хабарлай, яз думлар согъа ва ш .б.
Чувлукъгъан, чарс басгъан талада
Илинип чумаллы чумлагъа,
Дуалы аягъым басаман
Нюрлю яз согъагъан думлагъа.
Р. Устарханованы лирикалы игити табиатгъа, ону гьар-бир аламатына дегенлей бек тергев, агьамият, маъна берип, уллу гьюрмет булан янашма бажара. Табиат ону бир-бирде ругьландыра, бир-бирде оьзюне багъып сукъландыра, бир-бирде буса оьзюнден тазза леззет алдырып да йибере. «Гёрме сюемен» деген шиърусунда шаир ата юрту Эрпелини гёзел табиаты булан байлавлу таъсирли, къужурлу, мекенли суратлавланы ярата. Асарны бир дёртлюгюнден башгъасына автор шо суратлавланы гючлендире юрюй. Гьар дёртлюкден сонг такрарланып гелеген «Сагъынаман, гёрме сюемен» деген рефрен шиъруну чеберлигин артдырмакъ, маънасын теренлешдирмек учун къоллангъаны англашыла.
Уьйге къаршы Мадигин тавун,
Атбасарны алмалы бавун,
Хоразлар уятагъан тангын,
Ормандагъы къушланы ангын
Сагъынаман, гёрме сюемен…
Р. Устарханованы яратывчулугъуну поэзия тармагъыны гьакъындагъы лакъырны дагъы да узатма болар эди. Тек макъалабызны оьлчев янын да унутмайлы, ону проза тармагъына да тергев бакъдырмасакъ, язывчуну гьакъындагъы лакъыр толу болмас.
Рукъуятны хабарларындагъы агьвалатлар адат, къылыкъ, намус, аминлик, татывлукъ, рагьму, сююв йимик масъалаланы айланасында юрюле. Шо масъалалар да тюрлю-тюрлю яшавлукъ шартларда ва тюрлю-тюрлю чебер келпетлерден таба чечиле.
«Сагьат» деген хабарда Уллу Ватан давну ортакъчысы Алибек агъавну келпети яратылгъан. Буса да асарда тамазаны дав булан байлавлу яшаву гьакъда сёйленмей. Иш мунда ону дав девюрю гьакъда хабарлама зат ёкълукъда тюгюл. Хабарда Алибек агъавгъа белгили асгербашчысы Жуков оьз къолу булан узун гюмюш шынжыры булангъы сагьат берилгени эсгериле. Шо буса тамаза оьтген давда оьзюн игитлик, къоччакълыкъ янындан гёрсетип бажаргъанына шагьатлыкъ эте, неге тюгюл шолай савгъатлар шо йылларда кимге де тапшурулуп турмагъаны белгили. Буса да Р. Устарханова асарында дав девюрню къоюп, уллуланы юреклерини назиклигин, жагьиллени янындан бир-бирде олагъа бакъгъан якъда етишмей къалагъан тергевлюкню ахтара.
Кёп-кёп къыйынлыкълардан да, сынавлардан да оьтюп, нечакъы чыныкъгъан буса да, бир-бирде аз затлар да уллуланы кепин бузуп, аврутуп, гьатта йыгъып да къоя. Муна гьар гюн очарда олтуруп болагъан Алибек агъавгъа да «давлардан-шавлардан сав-саламат оьтюп гелген аявлу къурдашы» гьисапланагъан сагьаты хапарсыздан токътап къалгъаны нечакъы да авур тие, ол гьатта ятывгъа тюшюп де къала. Шагьардагъы сагьат усталардан болмаса да, Алибек агъавгъа оьзю йимик давну ортакъчысы врач Манап Алиевичден кёмек тие, сагьатны усталар тюгюл, ол ярашдырып бере. Шо саялы да аявлу къурдашын ишлеп гёргенде, ол: «Тёшекни тез жыйып тайдырыгъыз, ялкъдым тазза шу ятывдан», – деп буйрукъ берип къоя.
«Тасмалар къыллы тал хомуз…», «Правильный» деген хабарларда рагьмулукъ аслу масъаласы болуп геле. Асарланы биринчисинде оьзю тургъан уьйлер тыгъыс себепли болуп къартлар уьюне тюшген Аюб агъавну, экинчисинде буса уллуланы хатасындан яшлар уьюне тюшме къылданкъыл къалгъан Къалсын деген оьрюм яшны гьакъында лакъыр юрюле. Эки де хабарда игитлени ич дюньясына, оланы четим яшавлукъ масъалалар булан байлавлу ойларына мекенли тергев бериле. «Правильный» деген хабарда юрюлеген агьвалатлагъа Къалсын себепчи болуп токътай буса да, асардагъы оьтесиз четим масъаланы чечивде Лапир деген бек рагьмулу, терен гьакъыллы, бай яшав сынаву булангъы тамаза аслу ер тута.
Р. Устарханованы хабарларыны гьакъындагъы лакъырны тамамлай туруп, язывчу охувчуларына оьзюн пагьмулу прозаик гьисапда танытма бажаргъанын эсгерме сюебиз. Ону асарлары бай, къужурлу, тынч охулагъан тил булан яратылгъан. Язывчу оьзю алгъан теманы кёп созуп турмай, артыкъ сёзню яны тюгюл.
Биз оьрде Агьмат Устарханов ата юртундагъы орта школада кёп йылланы узагъында тарихден дарслар юрютгенни эсгердик. Къызы Рукъуятгъа ол ата юртуну тарихин ахтарып, китап язып чыгъармакъны тапшургъан, васият этген. Булай да иши нечакъы кёп болса да, Рукъуят аявлу атасыны шо тапшурувун яшавгъа чыгъармакъ учун белсенип гирише, тогъуз йылдан да артыкъ Эрпелини тарихи, ону белгили адамлары булан байлавлу маълуматланы ахтармагъа, жыймагъа башлай. Шо мурат булан ол Эрпелиден, айланадагъы юртлардан, Буйнакскидеги, Магьачкъаладагъы китапханалардан, музейлерден, архивлерден арымай-талмай айланып язажакъ китабына кёп пайдалы маълуматлар жыйып гьазирлей. Ата юрту булан байлавлу бир-бир маълуматланы ахтара туруп, Рукъуят уьягьлюсю Солтанагьмат да булан гьатта Тюркия уьлкени бир-бир ерлеринде де болгъан.
Нечик алай да, гетген йыл ол белгили тарихчибиз, тарих илмуланы кандидаты Юсуп Идрисов да булан бирче орус тилде «Эрпели от истоков до наших дней» деген ат булан 500-ге ювукъ бети булангъы тизив китапны чыгъарма бажарды.
Р. Устарханованы адабият, тарих булан байлавлу яратывчулукъ гьаракаты арт вакътилерде айрокъда гюч алып тербей. Китапдан китапгъа къаламы чарлана, чеберлиги гючлене, пагьмусу арта барагъан Рукъуят Устарханова охувчусуна оьзюню яратывчулугъуну дагъыдан-дагъы янгы янларын ачма бажаражагъына гьакъ юрекден инанабыз.
Агъарагьим СОЛТАНМУРАТОВ,
филология илмуланы кандидаты.
