РЕПОРТАЖ

 

Гьар йыл февраль айны 21-нде савлай дюньяда ана тиллени халкъара гюню оьтгериле. 2000-нчи йылдан берли ЮНЕСКО-ну къарарына гёре юрюлеген шо чара ана тиллени байрамына айланып къалгъан. Шо байрамгъа янгыз бир гюн тюгюл, сав ай багъышлана. Февраль айны 7-синде Дёргели юртдагъы 2 номерли школада оьтгерилген чара да ана тиллени гюнюне багъышланды.

 

Алдындагъы гюн къар явуп айланада боран болгъан буса да, шо гюнге гюн де чыгъып, явгъан къар да ирип, оьтгерилеген чарагъа чакъ да сююнегендей гёрюндю.

«Ана тиллени байрамы» деп ат тагъылгъан шо чарагъа Россияны язывчуларыны союзуну членлери Рашит Гьажимурзаев ва Гебек Къонакъбиев чакъырылгъан эдилер. Чараны ишинде Къарабудагъгент районда билим берив управлениени ёлбашчысыны орунбасары Алибек Къайырбеков ва юртдагъы ана тиллени муаллимлери де ортакъчылыкъ этдилер.

Сагьнагъа ана тиллени бирлешивюню ёлбашчысы, муаллим Марипат Насухова чыгъа ва къонакълар булан хошгелди эте:

Хошгелдигиз, сюемен,

Байрамыбыз ачмагъа.

Ана тил къанат берсин,

Йыракълагъа учмагъа.

Шо сёзлерден сонг сагьнагъа къушлар йимик саркъып, бырынгъы макъамгъа бийий туруп, 6-нчы класыны охувчу къызлары чыгъа.

Шондан сонг школаны охувчу яшлары М.Алимурзаева, Д.Са­лаватов, М. Жанаева ва С.Сали­мова ана тилге багъышлангъан шиъруланы охуду.

Эсгерилген чарада ананы сютю булан бизге гелеген тилни айланасындагъы масъалалары булан бирге, маданиятны ва адабиятны гьакъында, шолар гьар адамны яшавунда нечик ер тутагъаны гьакъда кёп айтылды.

– Ана тилге етер зат болмас, ана тилинде алынгъан англав гючлю болар ва оьлгенче эсинден таймас деп негьакъ айтмай, — дей школаны директору Алимурат Байсонгуров. – Адамгъа ана тилден ювукъ зат болмас, шону тындырыкълы билмейген гиши оьзге тиллени де яхшы билмес. Шогъар абур этмейген, шондан оьктем болмайгъан адам бир заманда да оьрлюкге етмес. Ана тилни билмек, шо тилде сёйлемек уллу байлыкъдыр. Бугюнгю къонакъларыбыз, олагъа башлап гелгени учун баракалла билдирме сюемен, бизин учун уьлгю болуп туражакъ, неге тюгюл эсе олар ана тилни унутма къоймайгъанланы бирлери.

Яшлар бириси тайып, башгъасы чыгъып, ана тиллеге багъышланып язылгъан къумукъ авторланы шиъруларын охуйлар. 4-нчю класны охувчулары охугъан «Ата-анасына яшланы тилевю» деген шиърусу да кёплени кепине гелди.

Марипат Шарапутдиновна шаир Гебек Къонакъбиев булан жыйылгъанланы таныш эте ва огъар сёз бере.

– Мен Эндирей деген аты булангъы бырынгъы къумукъ юртда тувгъанман ва шонда башлапгъы билимлеримни алгъанман, — дей Г.Къонакъбиев. -Бизин кёп школалагъа чакъыра ва ана тилни сакъламакъ учун не чаралар гёрме герекни гьакъында сорайлар. Мен белгили къумукъ язывчу Къалсын Акъгёзовну сёзлерин такрарлайман: бары да зат биринчи агьлюден, авлетге аш береген анадан башлана. Эгер де биз ана тилни агьлюден башламасакъ, къалгъан янына айтардай тергев этме болмайбыз. Неге тюгюл яш яшлар бавуна юрюме башлагъандокъ, башгъа тиллерде сёйлейгенлер булан къатнаша ва барысына да ортакъ орус тил булан сёйлеме башлай. Сонг школа, хас охув ожакъ, артда да кёп миллетлер булан ишлейген ер. Эгер де алда булай гьал шагьарларда эди буса, гьали шо къоркъунчлукъ юртларда да бар. Гиччипав четим этмесин деп ана яшны телевизорну алдында олтурта яда къолуна телефон бере. Натижада яш маълуматланы орус тилде къабул эте. Озокъда, магъа къаршы айтма болагъанлар да болар, яшлар бавлардагъы прог­раммалар орусча, школада дарслар, шолай да телевизордагъы берилишлер аслу гьалда орус тилде. Шоланы гьакъында ёлугъувларда мен де айтаман, тек биз ожакъда сама, яш янгы сёйлеме башлайгъанда сама да ана тилин сингдирмекни къастын этме герекбиз.

Шондан сонг насигьат гьисапда яшлагъа бир мурат тутуп, шогъар етишме къаст этме герекни де эсгерди ва мисал гьисапда оьзюню яшав ёлун айтды.

Гебек Къонакъбиев оьзюню шиъруларын ва масхара хабарларын охуп жыйылгъанланы гёнгюн ачды. Шолай да шаирни шиъруларын школаны охувчулары А.Аб­дуллаева, Х.Салагьбекова ва Ж.Ибиева да чебер кюйде охудулар. Байрамгъа гелген Найида Абдуллаева шаирни сёзлерине гёре язылгъан йырны йырлагъандан сонг, яшлар алышып шиърулар охудулар.

Къарабудагъгент районда билим берив управлениени ёлбашчысыны орунбасары Алибек Къайырбеков оьзюню сёйлевюнде управлениени ёлбашчысы Тажли Хизириеваны атындан къонакълагъа баракалла  билдирди.

– Ана тиллени гюнюн ва байрамын савлай дюнья оьлчевде оьтгермек масъала  негьакъ  салынмагъандыр,  неге тюгюл биз гюнден-гюн тилибизни унута ва сёйлемейген болуп барабыз, — дей А.Къайырбеков. – Гьатта юртларда да ата-аналар яшларына орус тилде сёйлейлер. Озокъда, биз орус тилни билме борчлубуз, тек ана тилибизни артгъа теберме ва унутма ярамас. Шону учун да мен ана тиллени дарсларын береген муаллимлеге тилеме сюемен, оьсюп гелеген яшёрюмлеге къумукъ тилни билмеге, ону сюймеге, оьктем болмагъа дагъы да гьаракатыгъызны салыгъыз.  Яшлагъа да айтма сюемен, анагъыз ва ана тилигиз булан оьктем болугъуз, оьр болугъуз. Охувугъузда сизге уьс­тюнлюк ва сизге  савлукъ ёрай туруп, «мен къумукъман» деп оьктем болуп юрюмеге чакъыраман.

А.Къайырбеков Агьмат Жачаевни «Мен къумукъман» деген шиърусун да чебер кюйде охуду.

Жыйында янгыз къонакълар йырлап къоймады, школаны 10-нчу класыны охувчу къызы Зугьра Гьажиева «Къумукъ халкъым» деген йырны йырлап, оьзюню къошумун этди.

Россияны язывчуларыны союзуну члени Рашит Гьажимурзаев де шиърулар язмагъа яш йылларында башлагъан, тек чыгъарайым деп чабып айланмагъан. Ону шиърулары печатда 1990-нчы йылларда чыкъма башлагъан. Сонггъу йылларда ону «Айып тиймес», «Мени йылларым – мени байлыгъым»­ ва «Заман мени алгъасатма» деген китаплары чыкъгъан.  Ол оьмюрюню кёп янын Тюмень бойда ишлеп йиберген. Шону учун болма ярай, ону шиъруларыны кёбюсюнде ата юртуна, дос-къардашына, къурдашларына сагъынчлыкъ бары гёрюне. Ону сюювю янгыз тиштайпагъа тюгюл, ата-анагъа, табиатгъа, къайтмас яшлыкъгъа багъышлангъан. Шо гьакъда айта туруп, Марипат Насухова шаирге сёз бере. Ол да оьзюню яшавундан къысгъаракъ хабарлады ва ата юрту Яхсайдан Дёргелини халкъына саламын айтды.

Охувчу яшлар Ю.Шагьманова, С.Сулейманова, Ф.Насухова ва П.Эсупова шаирни шиъруларын охудулар. Рашитни сёзлерине гёре кёп йырлар йырлана. Шо гюн ёлугъувда ортакъчылыкъ этген пагьмулу йыравлар Найида Абдуллаева ва Аскендер Исрапилов да ону сёзлерине гёре йырлагъан йырланы да къаравчулар кёп сююп къабул этдилер.

Ана тиллени байрамына онгарылывда Марипат Насухова булан янаша тургъан ва бары да кёмекни этген ана тиллени муаллимлери Патиматбике Чамсутдинованы, Аминат Жанарсланованы ва Зайнап Атаеваны атларын да эсгермекни тийишли гёребиз.

Таза къумукълар яшайгъан юртларда ана тилге кёп «гюч» болмайдыр деп эсибизге геле. Шо гюн дёргелили яшлар шону исбат этдилер. Олар бир-бири булан да къумукъча сёйлейгени къулакъгъа арив тие эди.

– Къумукъ тил йымышакъ, къулакъгъа асил чалынагъан гёзел макъамдай сабур агъагъан  сюзюк, ачыкъ кёкню тюсюндеги суву булангъы генг ва терен оьзендей, гёзлерингни де, юрегингни де къувандырагъан аламат, – деп давам эте М.Насухова. – Таза къумукъ тилде язылгъан асарны охуй бусанг, сагьнада сёйлейген артистлеге ва къумукъ йырлагъа тынглай бусанг юрегингде уллу шатлыкъ ва сююнч тувулуна, дюньядагъы инг де арив тил къумукъ тил деп гьисап этесен. Бирдагъы янындан алгъанда, къумукъ тилни билген адам дагъы да 30 миллетни тилин англама да бола. Муна бизин байлыгъыбыз ва оьктемлигибиз.

Школаны психологу Зугьра Ших­валиева да оьзюню ёравларын айтды ва яшлагъа насигьат берди.

— Школада мен 1981-нчи йылдан берли ишлеймен, шо йылларда яшлар орусча билмей эдилер, — дей ол. – Биз олагъа дарсны къумукъча англатып, сонг орусча дарс бере эдик. Гьали биринчи класгъа гелген яшлар да орус тилни билелер, дагъы да айтсам, олар бир-бири булан да орусча сёйлейлер. Оланы уьюнде де, ата-анасы да орусча сёйлейдир деп эсиме геле. Мен математика дарсланы бергенмен, тек ана тилимни бек сюйгенмен ва сюемен.  Бир биригиз булан къумукъча сёйлегиз, къумукъ китаплар охугъуз, къумукъ берилишлеге къарагъыз.

Жыйынны ахырында къонакълагъа ва гелгенлеге баракалла сёзлер айтылды. Сонг къонакълар директорну орунбасары Магьаммат-Башир Атагишиев юрютеген шко­ла музейге барды ва ондагъы экспонатлар булан таныш болдулар.

Дёргели – бай, терен тарихи ва адат мердешлери булангъы юрт.  Юртну тарихини бир гесеги шу музейде сакълангъан. Шу музей аслу гьалда Магьаммат-Башир Атагишиевни къастлыгъы булан ачылгъан ва гьар гюн дегенлей толумлашдырыла, бугюнге ерли музейде 200-ден де къолай экспонат бар.

Шо гюн юртлу яшлар шаирлер булан ёлугъуп, оланы шиъруларына ва хабарларына, насигьатларына тынглап яхшы кеп алдылар, къонакълар буса олар булан гьаллашып, янгы асарлар яратмакъ учун илгьам алып гетдилер.

 

КЪ. АДИЛБИЕВ.