Тазалыкъ – иманны яртысы. Тазалыкъны болдурув ва табиатны къоруп сакълав савлукъ булан аманлыкъны да азмагъа къоймайгъаны белгили. Шону учун бизин айлана ягъыбызда низамны да юрютме тарыкъ. Низамсызлыкъ оьзлюгюнден де бола деген буварывлагъа, пайдалы насигьатлагъа арт бермейли, гьюрметли янашыв лайыкълы. Шо да пачалыкъда, жамият арада тарбиялав ишлени салынгъан кюю булан тувра байлавлу.
Дагъыстангъа «тавланы эли, тиллени таву» деп негьакъ айтылмай. Россияны лап да къыбла боюнда ерлешген республикабызда 40-дан да къолай халкъланы вакиллери яшай. Олар бирликде оьз мадарын, яшав-турушун къолайлашдырмакъ муратгъа байланып, артып тербейген талапланы тергевден тюшюрмейли мердешли касбулагъа, халкъ саниятлагъа къуллукъ эте. Темиркъазыкъ-Кавказ – федерал округунда Дагъыстан оьзюнде лап да кёп адам яшайгъан республика. Уьстевюне, арт вакътилерде бизин регионгъа къонакълай гелеген туристлени санаву да йыл сайын арта. Айтагъаныкъ, оланы сапарлары да аслу гьалда гёзел ва чомарт табиат байлыкъларын ахтарыв, ерли халкъланы яшав-турушун уьйренив булан тувра байлавлу.
Белгили болгъаны йимик, бизин республикабызда ич туризмни оьсдюрювге байлавлу болуп гьар тюрлю онгайлыкълар болдурулагъаны негьакъ тюгюл. Шолайлыкъда, туристлер учун да тийишли онгайлы къуллукълар болдурув ёрукълаша. Шону булан янаша айлана якъда тазалыкъны низамын къоруп сакълавну масъаласына да тергев берилмеге тюше. Неге десегиз, туристлер де оьзлеге ял алмагъа, савлугъун беклешдирмеге онгайлы ерлени ахтара ва танглай, айлана ягъыбыздагъы тазалыкъгъа гёре багьа бере.
Инсаплы янашыв гьажатлы
Артдагъы йылларда бизин республикабызда «Мени Дагъыстаным – мени ёлларым», «Мени Дагъыстаным – мени сувларым» деген регион ва шолай да «Онгайлы шагьар шартлар», «Таза сув», «Асил ёллар–аманлыкъны ёллары» деген федерал программалар яшавгъа чыгъарыла. Айтмагъа сюегенибиз, республикабызны туризм тармагъыноьсдюрювге агьамиятлы проектлени къошуму аслам. Болдурулагъан онгайлыкълагъа буса бизин къоллавчуларыбызны янындан инсаплы янашыв гьажатлы.
Ишге байлавлу болуп да, магъа оьзгелеге йимик, чакъда-чакъда ёл чыкъмагъа тюше. «Дагъыстанны 100 аламаты» деген маршрутда ёл уьстдеги «Аллагь учун, чёпню ва насны ташламагъыз!» деген накъыш берилип язылгъан чакъырывлар оьтеген-барагъанланы тергевюн тарта. Неге десегиз, уьстде де эсгерилгени йимик, бизин айланабызда тазалыкъны болдурув ва табиатны къоруп сакълав тарбия-къылыгъыбыз булан тыгъыс кюйде байлавлу.
Тюзюн айтмагъа герек, Дагъыстанны Башчысы Сергей Меликов белгиленгенден тутуп, бугюнге ерли бизин республикабызда айлана якъдагъы къалды-къулдулар ташланагъан чёплюклени низамгъа бойсындырмакъ учун къаныгъывлу кюйде иш юрюле.
Гьали-гьалилерде бизин республикабызда «Россияны экология оператору» деген къурумну генеральный директору Денис Буцаев ишчи сапары булан болгъан эди. Тазалыкъны болдурувгъа пачалыкъ оьлчевдеги гьаким оьзюню ишчи сапарын ДР-ни Башчысы Сергей Алимович булан бирче Къарабудагъгент райондагъы къалды-къулдуланы айырып ишлетеген завод учун гёрсетилинген майдандан башлады ва Хумторкъали райондагъы «Сарихум» тёбени ювугъундагъы майданда болдулар. Неге тюгюл де, эки де районда ерли халкълар булан гьакълашып-гьаллашып, тазалыкъны болдурувгъа байлавлу проектлени гьазирлеп пайдаландырывгъа бермеге «Россияны экология оператору» да оьзюне борч алды.
Къарабудагъгент райондагъы заводну къурулушуна берилген 20 гектар майданда буссагьатгъы вакътиде онлар булангъы хас техника топуракъ ишлер булан машгъул болуп тура. Завод къурулуп пайдаландырывгъа берилген сонг мунда йылда 500 минг тонгъа ювукъ къалды-къулдуланы айырып ишлетмеге имканлыкълар яратылажакъ. Шолай агьамиятлы уьч объектни къуруп 2024-нчю йылны ахырына ерли пайдаландырывгъа бермеге гёз алгъа тутулгъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюше.
– Къарабудагъгент районда къурулагъан завод къалды-къулдуланы айырып тазалайгъан Россияны оьлчевюндеги лап да алдынлы къайдалар къолланагъанпредприятиелени бириси болажакъ, – деген оьзюню сапарында Денис Буцаев. – Ону айланасында чёп ташыйгъан машинлени жувагъан, от тюшювлеге къаршы къолланагъан къураллар булан ясандырылгъан ерлер де гьазирленип гьалиги талаплагъа жавап береген кюйде толумлашдырыла жакъ. Гьалиги заманда Москва ва Нижний Новгород шагьарларда ишлейген шолай заводлар айлана якъны тазалыгъын заралландырмай асувлу кюйде пайдаландырыла. Шолайлыкъда, айлана якъдагъы экология гьал да къолайлаша.
Заводлар къурула
2023-2024-нчю йылларда савлай республикабызда къалды-къулдуланы айырып ишлетеген заводлар Хасавюрт, Хумторкъали, Къарабудагъгент ва Дербент районларда къурулуп пайдаландырывгъа берилежеги гьакъда да айрыча эсгермеге тюше.
– Эсгерилген объектлерде агьамиятлы проектлер учун ерлер гёрсетилинген ва белгиленген борчланы яшавгъа чыгъармакъ учун къаст этиле, – деди Сергей Меликов. – Пайдаландырывгъа берилген сонг республикабызда дёрт де заводда 1 миллион тонгъа ювукъ къалды-къулдуланы ишлетмеге имканлыкълар яратылынажакъ. Янгы иш ерлер ачылажакъ, налогланы жыйымына къошум болжакъ. Бизин ташланагъан малыбыз болмасын, гележекде къалды-къулдуланы ишлетип де хайыр алмагъа имканлыкълар болажагъына шеклик этмеге тюшмей. Республикада къалыкъ быргъылар, аякъгийимлер тигеген фабриклер, къалын картон кагъыз, ящиклер гьазирлейген заводлар ишлеп де тура. Гележекде къалды-къулдуланы эсгерилген предприятиелерде де ишлетмеге токъташгъанбыз. Шону учун ерли ва оьзге регионланы производство предприятиелерини башчылары, касбучулары булан болагъан ёлугъувларда арагъа чыгъагъан пайдалы таклифлер тергевсюз къалмай, гьисапгъа алына. Байлавлукъланы генглешегенини натижасында сынав алышдырыв хайыргъа токътайгъанын заман ачыкъ этип гёрсете.
«Республиканы экология оператор» деген ихтиярлары дазу-ландырылгъан жамиятны генеральный директору Игорь Гетмановну баянына гёре, гележекде эсгерилген заводларда 1 минге ювукъ адамгъа иш ерлер болдурулажакъ ва савлай республикабызда ташламай къалды-къулдуланы жыйып ишлетмеге бажарылажакъ. Заводлар къурулагъан майданлагъа ювукъда ерлешген ерли жамиятланы арасында да къыставуллу гьаллар тувулунмасын учун англатыв ишлени асувлу кюйде юрютюв гьажатлы. Бизин алдыбызгъа салынгъан бир проект де экология тергевлерсиз-ахтарывларсыз яшавгъа чыгъарылмай.
Уьстде де эсгерилгени йимик, заводланы бириси «Сарихум» тёбени ювугъунда къурула. Айтмагъа сюегенибиз, «Сарихум» ва ону байлыкълары 1980-нчи йылдан тутуп пачалыкъ агьамияты булангъы заповедник гьисапда айрыча хас даражада къорула. Гележекде де республикабызны белгили табиат эсделигинде тазалыкъны бузулма къоймай туризмни оьсдюрмек учун да онгайлы къуллукълар болдурулажакъ.
Республикабызда къалды-къулдуланы айырып ишлетеген заводланы къуруп ишге салмакъ учун 15 миллиард манат акъчаны харжламагъа гёз алгъа тутулунгъаны гьакъда да айрыча эсгерме тюше.
Бугюнню аслу масъаласы
Каспийск ва Магьачкъала шагьарларда нас сувланы тазалайгъан имаратланы къурувгъа байлавлу болуп сёз юрюлегенли арадан 30 йыллар оьтюп тура. Шогъар гёре тюрлю оьлчевдеги илму-сынав конференциялар, «дёгерек столлар», генгешлер кёп гезиклерде оьтгерилсе де, берилген таклифлер бош атылгъан тюбек йимик, бугюнге ерли яшавгъа чыгъарылмай къалып турагъаны разисизликлени тувдура.
Дагъыстан янгыз Каспий денгиз булан тюгюл, оьзге тюрлю сув байлыкълары: кёллери, оьзенлери, булакълары булан танывлу болгъан. Айтмагъа сюегеним, шоланы аманлыгъы-тазалыгъы да бугюнлерде къоллавчуланы теренден ойлашдыра. Неге десегиз, нас сувланы къоллайгъанлар агъулана. Нас сувланы тазалав да – бугюнню аслу масъаласы. – Магьачкъала ва Каспийск шагьарланы айланасындагъы нас сувланы ва къалды-къулдуланы тазалавну масъаласына жаваплы кюйде янашмагъа заман болгъан, – дей «Каспийск шагьар» муниципал округуну башчысы Борис Гонцов. – Тахшагьарлыланы ва каспийскилилени яшавунда онгайлы къуллукъланы яратыв агьамиятлы. Каспийск шагьар Каспий флотилияны баш шагьары да дюр. Денгиз флотда буса башлап тазалыкъгъа тергев бакъдырыла. Озокъда, гьалиги замангъа гёре бизин республикабызгъа гелеген туристлени авадан пайы Каспийск ва Магьачкъала шагьарланы къонакъюйлеринде ерлешмеге муштарлы болагъаны гьакъда да унутма тюшмей.
Къ. КЪАРАЕВ.
