Гьали – гьалилерде Мажалисде Гьайдакъ уцмийлик амалгъа гелегенли арадан 1500 йыл оьтгенлигине байлавлу  болуп юбилей шатлыкълар оьтгерилди. Дагъыстанны ва  савлай Кавказны тарихинде гёрмекли ерде токътагъан феодал бийликни юбилейини гьюрметине оьтгерилген байрам чараларыны гьакъында газетибизни гележекдеги номерлеринде генг кюйде маълумат бермеге умут этилине.

 

Гетген замангъа сен тапанча атсанг, гележегинг сагъа топ булан урар деген  насигьат пайдалы буварыв гьисапда  айрыча якъланмагъа тюшегени гьакъ. Гетген заманланы эсге ала туруп, бугюнюбюз булан яшайыкъ. Гележегибизни гёз алгъа тутуп, бизден сонггъу варислерибизни макътавлу мердешлерибизни ругьунда тарбиялап оьсдюрейик. Гертиден де, шо бизин алдыбызгъа салынгъан аслу  ва сыйлы борч.

Айрыча гьюрмет этивге ва къоруп сакълавгъа лайыкълы тарих, маданият, дин, спорт, табиат ва оьзге тюрлю варислик эсделиклер Россияны оьзге регионларындан эсе Дагъыстанда кёп къаршылаша. Кёп миллетли Дагъыс­тангъа «тавланы эли, тиллени таву» деп негьакъ айтылмагъан. Гьарисини оьзтёрече милли мердешлерине гёре сыйлы ерлери де гьисапгъа алынмагъа тарыкъ.

Гьали- гьалилерде Дагъыстанны Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов республикабызны варислик агентлигини башчысы Магьач Мусаев булан бирче Къаягент къорукъну Дербентге таба боюнда ерлешген тарихи дин эсделигибиз, Гьайдакъ уцмийлени отаву гьисапда танывлу «Къурайыш къала» бар ерде ишчи сапары булан болдулар. Шо сапарында оланы ДР-ни халкъ саниятларыны ва туризмни масъалаларына къарайгъан министерлигини, ерли гьакимлик къурулув-ларыны вакиллери де ортакъчылыкъ этди.

Гьалиги  Къурайыш къаланы арап-хазар давлар башлангъынча алдагъы девюрдеги атына Уцумур деп айтыла болгъан. Бу якълагъа бусурман дин яйылгъан сонг, шо ер гьалиги   «Къурайышланы къаласы» деген атына ес болгъан.

Тарихи сынав ташдырагъан кюйде, яшавлукъ отавлардан алдан берли айлана якъдагъы авлакълагъа, булакълагъа, оьзенлеге ва оьзге табиат байлыкъларына адамланы атлары къоюлагъаны белгили мердеш болуп гелген. Къаягент къорукъну ичинден агъагъан Гьамур (Гьамри), Уллучай ва оьзге гиччи оьзенлени юву­гъунда бизин ата-бабаларыбыз, дин агьлюлер кюрчю салып макан къургъаны да ачыкъ болуп гёрюне. Айтмагъа сюегеним, Къаягент къорукъну тёрюнде ерлешген Гьюсемегентде де тезги межитни 12-нчи асруларда къурулгъан минмарасы «Къурайыш къаладагъысына парх» бере. Гьюсемегентни жамияты барысы да бирни йимик булкъагъа къуршалып, шону янгыртып, уллу да, гиччи де межитге юрюйген, бусур-манлыкъ динине къуллукъ этеген даражасына етишдирди.

Янгыртывлагъа лайыкъ­лы тарихи эсделиклер бизин якъда гьали де аз тюгюл. Оьтемишдеги халбат, Гьашадан оьрдеги Гьамур оьзенни гёзел ва берекетли «Оьзеничини» боюндагъы Олгъанбеги пирлер, Къулкъамтав да шолай айрыча гьюрметге лайыкълы эсделиклерибиз, Хаза тёбелерибиз тергевсюз къалмагъа ярамай.

Гьалиги заманда «Къурайыш къалада» 11-12-нчи асруларда ишленген бырынгъы межитни минмарасындагъы маълуматлар 17-нчи юз йылда къурулгъан мавзолей ва шолай да мавзолейни тышында уцмий тухум-тайпаланы эсги къабурларыны сынташларында сакълангъан. Озокъда  оьтген совет девюрде арадан оьтген заманны ичинде айрыча къорулма тюшеген тарихи дин эсделиклерибиз къаравсуздан-аявсуздан бузулмагъа башлангъаны гёрген сайын ичингбушдура.

Ерли тарихчилер аянлашдырагъан кюйде, Гьайдакъ уцмийлик уллу феодал еслик гьисапда 8 -нчи асрудан тутуп,  16-нчы асрулагъа ерли оьмюр сюрген. Уцмийлик тозулагъанда буса, уцмийлик отавунда яшайгъанланы авадан пайы айлана якъдагъы агъач араларда гиччи юртлар къуруп сыйынмагъа борчлу болгъан. Буссагьатгъы вакътиде мунда уллу ва гиччи юртланы умуми санаву 50-ге етишегени де шогъар шагьат демеге ярай. «Къурайыш къаладан» гетмей орунлашгъанланы бир-бир тухумлары буса ХХ-нчы асруда 1940-нчы йылда пачалыкъны буйрукъ тапшурувларына гёре ахырынчылай ювукъдагъы юртлагъа гёчмеге борчлу бола.

Оьзюню ишчи сапарыны вакътисинде  Абдулмуслим Мугьутдинович де, ерли тарихи эсделик­лени бугюнгю гьалына ювукъдан тюшюнген сонг, сыйлы варислени толу кюйде янгыртмагъа гереги гьакъда оьз пикруларын малим этген.

– Сыйлы эсделиклерибизни аманлыгъы гележегибиз учун да агьамиятлы. Оьз элибизни патриотлары бусакъ, гертиден де, тарихи эсделиклерибизни бугюнгю гьалына арт бермей, гележек наслуларыбыз учун янгыртмагъа къаст этмеге борчлубуз, – деген ол. – Шо саялы да варислик агентлигибиз, ерли гьакимлик къурулувлары, ДР-ни туризмни ва халкъ саниятларыны масъалаларына къарайгъан министерлиги булан бай-лавлукъда, ярашдырып, айланасында ва ёлларда гьар тюрлю онгайлы къуллукъланы яратмакъ учун тийишли чараланы гёрсе асувлу болур.

Гьайдакъ оьзюню гёзел ва берекетли тавлары, агъачлыкълары, топуракълары булан танывлу. Айтмагъа сюегеним, тезги эсделиклер ерлешген авлакъланы айланасындагъы топуракъланы бавчулукъ учун къолламагъа ва шону натижасында агротуризмни ерли халкъланы пайдасына ишлетив де хайырлы болажакъ эди.

– «Къурайышланы къаласы» «Дагъыстанны 100 аламаты» деген турист маршрутгъа гийирилген, – деп англатыв берген, сапаргъа байлавлу оьз пикруларын аянлашдыра туруп, тармакъ министр Эмин Мерданов. – Гертиден де, Гьайдакъ бойда туризмни оьсдюрювге ерли имканлыкълар болушлукъ эте. Табиат, агъачлыкъ, сув байлыкълары гьисапгъа алынгъан. Шону булан бирче ерли халкъ саниятларыны масъалаларын ёрукълаш-дырывгъа байлавлу чаралар да юрюле. Мажалисдеги этноцентрге «Гьайдакъ тигив накъышлар» булан ювукъдан таныш болма тыш пачалыкълардан гелеген туристлени санаву артып тербейгени негьакъ тюгюл. Шону учун ерли гьакимлик къурулувларыны сиптечилиги булан айлана якъдагъы тазалыкъны болдурув булкъалары булан тамамланмайлы, дазуланмайлы, гьар тюрлю онгайлы къуллукъланы болдурув давам этилине. Гележекде де ерли ватандашланы ва къонакълай гелеген туристлени аманлыгъын гьисапгъа алып, мадарлы тайпаланы ва пачалыкъны янындан этилинеген кёмекни акъча маяларын да онгайлы къуллукъланы яратмакъ учун пайдаландырылажагъына умут этилине.

Гьали -гьалилерде Магьачкъаланы темиркъазыкъ боюндагъы  Янгы Кулидеги АЗС-де болгъан хатабалагьгъа гёре, бетеринден Аллагь сакъласын, Дагъыстанны Башчысы Сергей Меликов да айлана ягъыбызда аманлыкъны болдурмакъны талап этип айрыча буварды. Гертиден де, аманлыкъ учун тийиш­ли къуллукъланы сан янын болдурувгъа ва къоруп сакълавгъа тергевню артдырмагъа тюшегенин бир заманда да унутмагъа ярамай. Муна шо саялы да,  биз де Дагъыстандагъы эсделик варислерибизни къорув чараларын оьтгеривде жаваплы борчларыбызгъа аминликъни гёзден тюшюрмей янашмагъа къаст этсек, гележек наслуланы алдында эсделигибиз ярыкъ болур.

 

Къ. КЪАРАЕВ.