Оьтген яшавубузну сырларына къарап, бугюн сююмлю шаирибиз Бадрутдин Магьамматовну яратывчулукъ гьаракатын ва къумукъ адабиятгъа этген къошумун гёзлерим булан гёргениме, билегенлериме кюрчюленип, тийишли къыйматымны бермеге сюемен. Мен Бадрутдин ва ону ювукъ къурдашы, сырдашы оьтемишли шаир Абдулкерим Залимханов булан 1971-нчи йылда ата юртум Башлыгентде таныш болдум. Шо йыл мен 13 йыл битеген яш эдим. Къумукъ халкъны эки де жагьил шаирлери, пагьмулары 40-нчы йылланы наслуларына багъышлангъан асарын язмагъа, анабыз Кигьили Исаевна Исаеваны асарны игитлерини бириси гьисапда суратламагъа материаллар жыймагъа гелген эдилер.
«Назму болуп яныгъызгъа гелермен»…
Аявлу охувчум! Сиз билесиз, бу сатырлар бизин якълы белгили шаирибиз Абдулкерим Залимхановну дёртлюгюнден алынгъан. Абдулкерим яшавуну ахырында бизин булан савболлашагъандай,
«Болжал къысгъа бола гетме тюшгенде,
Тенгиримден сизге насип тилермен.
Ювушанлы йылы еллер эллесе,
Назму болуп яныгъызгъа гелермен», — деп язгъан. Шу сатырлар ону эсделик ташына да язылгъан.
Яш чагъымдан Абдулкерим Устарханович булан байлангъан аралыкъларыбыз бир де сёнмеди. Менден 16 йыл уллу болса да, ол бизин ёлугъувларыбызда шону бир де билдирмеди. Ол магъа даим «инишка» деп айта болады.
Бадрутдин Магьамматов оьзюню эсге алывларында «Абдулкерим Залимхановну мен оьзюм оьзюмню таныйгъанлы таныйман» деп яза. Айтагъаным, эки де шаир оьмюр бою бири-биринден айрылмады. Белгили болгъаны йимик, биз шаирлеге сав заманында онча тергев бермейбиз. Оланы атлары герти дюньядан гетген сонг билине, кёклеге гётериле. Абдулкерим, Бадрутдин оьзлени асарлары булан шолай оьрлюклерде ерлешмеге тарыкъ пагьмулар эди.
Абдулкерим Залимхановну асгер къуллукъларын кютеген вакътисинде Бадрутдинге язгъан кагъызларыны бирисинде булай сёзлер бар: «Я охув къолумдан гелмей, я языв демек недир? Чартлап, чачырап, ярылып-янып гетмеге герек! Эгер сен арбангны гьали туварсанг, оьгюзлерингни бёрю ашажакъгъа бир де шеклик этмеймен».
«Вёре – вёре… гёнгюлсюз болма! Яз! Ярат! Янгъан учгъунну дагъы сёнмеге къойма. Пайдасыз ишлер булан машгъул болуп, алтын заманны къолдан чыгъарма. Шу мени сагъа уллу тапшурувум»…
Гьали, арадан йыллар гетип, Бадрутдин къурдашыны, сырдашыны тапшурувун толу кютдю демеге сюемен. Герти дюньягъа гетгинче эки жума алда Бадрутдинни телефонундан магъа зенг гелди. Шо йыл Абдулкеримни тувгъан гюнюн белгилев, бир тюрлю себеплеге гёре, артгъа теберилген эди. Ол магъа телефондан шону башыма алып оьтгергенни сюегенин билдирди. «Сенден къайры «шо ишни бирев де этмежек» деп де къошду.
Бадрутдин Магьамматов Къаягент районда жагьил йылларында эки йыл ишлесе де, бизин якъланы ташламады, арт бермеди. Ону сюювю Абдулкеримден оьтюп, районну юртларында яшайгъан кёбюсю къурдашларына, танышларына иссилик береди. Шону учун биз ону гьали де эсгеребиз, (къарабудагьгентлилени хатири къалмасын) бизин, Къаягент якълы шаирни йимик гьюрметлейбиз.
Абдулкерим къурдашындан тез айрылса да, ол Къаягент якъны бир де унутмады. Яйны яллав гюнлеринде гьар йыл Къаягентни орманларын айланып, Къаягент санаторийге 10-15 гюнлеге гелип, савлугъун беклешдирип турду. Озокъда, ону бизин якълагъа гьар геливю къурдашлары учун шатлы гюнлеге айлана эди. Геч болгъунча узатылагъан ёлугъувлар, ла-къырлашывлар, эсге алывлар эки де якъны юреклерине теренден бата эди, даимликге эсделик бола эди деп ташдырып айтмагъа боламан.
«Орман пашман тас этгенли йыравун» деген шиърусунда Бадрутдин къурдашы Абдулкеримни эсделигине булай сатырланы багъышлады:
Аналардан янгыз-янгыз тувсакъ да,
Эгизлердей болуп оьсдюк биз яшлай.
Мени атымны къойгъан бийик акъ талынг
Бугюн магъа сени атынгны шыбышлай…
Оьмюр оьлчевден алгъанда, Абдулкерим Залимханов, Бадрутдинден уьч йыл уллу. Шону учун ол Дагъыстанны шаирлерини сыдыраларына да Бадрутдинден алда къошулду. Абдулкерим яратывчулукъ ёлунда анасы Гьажикъыздан, атасы Залимхандан баш алып гелген деп айтмагъа ярай. Ону биринчи шиърулары 60-нчы йылланы башында республика газетлерде ва журналларда чыгъарыла башлады. Бадрутдин буса яратывчулукъ майдангъа бираз геч гелди. Шону учун Абдулкерим огъар болагъан кёмегин этген, даим насигьатлар берип гелген.
Халъны шаири
Яш замандагъы ва артдагъы йыллардагъы Бадрутдин − эки башгъа адам. Яш йылларында Бадрутдин гитараны да къолгъа алып, онгарма да онгарып йырлай эди. Шо йырланы сёзлерин ол оьзю яза эди. Биз барыбыз да яхшы билеген «Гетеменни» сёзлерин де Бадрутдин Магьамматов язгъан, «Къувала яш, къувала» деген йырны сёзлерин де ол язгъан. Шолар булан жагьил 20 йыллыкъ Бадрутдин минглер булангъы къумукъланы: уллуланы ва гиччилени гьар гюнлюк яшавуна гирди.
Пагьмугъа тийишли тергев берилмесе, ол сёне, сонг унутула. Университетдеги охуву, сонг армияда болуву Бадрутдинни яратывчулукъ гьаракатына башлап гюч берсе де, сонг поэзияны артгъа сала башлай. Натижада биз ону тас этме аз къалдыкъ. Шону оьзгелерден тез эс этген къалам къурдашы Абдулкерим Залимханов кёп сюеген инишкасына гьасси болуп кагъызяза. Шо гьакъда Бадрутдин кёп сююп айта бола эди.
Орта оьмюрюнде ва сонггъу йылларда Бадрутдин Магьамматовну биз башгъачалай билебиз. Тутдуруп айтгъанда – ол уллу шаир, халкъны сююмлю шаири болуп токътады. Бу къыйматланы огъар янгыз мен тюгюл, бары къумукъ халкъ берди. Огъар биревлер «Кавказны шаири» деп де айта башлады. Гертиден де, орта оьмюрюнде, сонггъу йылларында ону пагьмусу ачылды, ол генг белгили болду. Шо йылларда Бадрутдин Шекспирни, оьзге дюньягъа белгили язывчуланы асарларын ана тилге гёчюрдю.
2011-нчи йылда къалам къурдашы Абдулкерим Залимхановну яшавуна, яратывчулугъуна багъышлангъан «Къысматгъа къаршы» деген китабын басмадан чыгъарды. Ону «Оборванные струны», «Слёзы ночи», «Шутки зимы», «Изатли», «Медовые корыта», «Третья красота», «Письма к отцу» деген китаплары да генг белгили. Оланы гьариси шаирни усталыгъын артдырды, оьр даражагъа гётерди. Артдагъы Бадрутдин, озокъда, уллу шаирлени бириси деп ташдырып айтмагъа боламан. Оьзюню асарларында ол сюювню, ана топурагъына берилгенликни, аявлап сакълавну суратлады. Ону шиърулары гьар-бир адамны тергевюн тарта. Таржумачылыкъ да огъар ят тюгюл эди. Ол Александр Пушкинни Михаил Лермонтовну, Гарсиа Лорканы, Арсений Тарковскийни, Шандор Петефини, Евгений Евтушенкону, Олжас Сулейменовну ва оьзгелерини шиъруларын, поэмаларын къумукъ тилге гёчюрдю. Къумукъ театр учун ол Вильям Шекспирни «Гамлет», «Макбет» асарларын, Бертольд Брехтни, Виктор Розовну, Максим Горькийни, Александр Островскийни пьесаларын сагьнадан таба бизин халкъгъа етишдирди. Булар барысы да къумукъ, дагъыстан адабиятгъа уллу къошум этди. Шоланы этмеге бажаргъан Бадрутдин Магьамматов адабият тармакъда бар гьар не уллу савгъатгъа да лайыкълы.
Яшавда гьар ким тутгъан ёлу булан оьрлюклеге етишмеге къаст эте. Биревлер шо оьрлюклени лап башына чыгъалар, оьзгелери, арып-талып дегенлей, шо ёлдан таялар. Бадрутдин Магьамматовну мен оьрлюклени лап башына чыкъгъанланы арасына саламан. Ол поэзияны дюньясына оьзюню шиърулары булан яш вакътисинден гирди ва савлай оьмюрюн багъышлады.
Адамлыкъ, рагьмулукъ, къурдашлыкъ, инсанлыкъгъа бакъгъан сююв ону къанында, жанында бар эди. Ата юртуна, юртлу яшлагъа, сюювге, игит уланлагъа багъышланып язылгъан шиърулары, йырлагъа айлангъан шиърулары, къумукъ театрны сагьнасындагъы пьесалары бизин юреклерибизде даимликге ер тапгъан.
Бадрутдин булангъы гьар ёлугъувубуз, йыллар оьтсе де эсимден таймай. Ол лакъыр этмеге, йыбав этмеге, ювукълукъ шартларда оьзюн тутмагъа, компанияны уста кюйде юрютмеге, тарыкъ заманда къолгъа гитараны алмагъа да бажара эди. Айтагъаным, ол низамлы адам эди.
Бадрутдин савлай оьмюрюн яратывчулукъ ишге багъышлады. Гьар бир жаваплы адам йимик, ол шо тармакъда оьсюп-оьрленип турду. Бу макъаламны мен экиге негъакъ бёлмегенмен. Ол яш йылларында, орта оьмюрюнде бир эди. Шолардан оьтген сонг башгъа уллу шаирге айланды.
Жагьил йылларында ол Анвар Гьажиевге, Абдулвагьап Сулеймановгъа уллу къыймат бере эди. Яшавуну артдагъы йылларында Бадрутдин оьзюню поэзиясы, шаир усталыгъы булан айтылгъан шаирлерибизден бир де артда къалмай эди. Шону учун мен, мени йимик минглер булан адабиятны билеген, сюеген къумукълар Бадрутдин Магьамматович Магьамматовну къумукъ халкъны, савлай Дагъыстанны халкъ шаири деп гьисап этебиз.
Магьамматрасул ИБРАГЬИМОВ,
Къаягент район
