Яшавубузда инг де сыйлы, къайсыбызгъа да аявлу–агьлю. Бу дюньяда бары къастыбыз, чабывулубуз янгыз уьягьлю булан байлангъан десек де ярай. Тек айрокъда артдагъы йыллар­да  биз барыбыз да къушлар йимик сыйынагъан отавну кёплер  сакълама болмай,  бир-биревден айры­лып тозулагъан­ланы санаву арта барагъаны талчыкъдыра. Шолай гьалны  биревлер пандемия, Украи­на, къатын-къыз булан байлай.

 

Багьана тапма къарамагъыз

 

Тюзю, статистика да шо далиллени мекенли кюйде исбатлай. Мисал учун, савлай Россияны ичинде 2022-нчи йыл 10 адам уьйленген буса, оланы 7-си айрылгъан деп гьисапгъа алынгъан. Шогъар да адамланы, яш наслуну къылыгъы, эдеби себепли, тюгюл экономика аралыкълар гюнагьлы деп белгилейлер. Бу ерде эрни де, къатынны да далап этивю тенг болуп юрюйгенлиги де гёз алгъа тутулгъан. Гьатта бир тайпа къатынлар эрлеринден де артыкъ къазана. Шо саялы да кёбюсю эрлерсиз де оьз­лени баш амалын этмеге болагъан­ны англайлар.  Онгача эркин яшамагъа сюелер.

Сонг дагъы да, яшлары ёкъ ожакъланы санаву да арта. Ахтарывлагъа гёре Россияда гьар ожакъгъа 1,4 яш тие. Оланы арасында иш этип яш тапмагъа къарамай, парахатына яшамагъа сюегенлер де бар. Ондан къайры да, алимлер гьисап этеген кюйде,  къатынгишилер савлай агьлюню сакълап болмайгъан, диванланы бийлеп турагъан эренлени гёрмесе де къайырмай. Уьй-эшик, машин, дача алмагъа, тыш пачалыкълардан геземеге имканлыкълар яратмайгъан,­ къазанчы ёкъ эркеклер булан яшав къурмагъа, къарсалай туруп оьмюрюн йибермеге сюймейлер.

Эргишилеге де алда йимик адамшавлу ишлер де ёкъ. Сатывалыв юрютмеге ким де бажармай. Шо саялы да оланы кёбюсю дыгъар байлап, асгер къуллукъчулар болуп, Украинагъа барып, къолай алапа алма  сюе. Олай да, къатынлар айрылып, бир нече яш булан къалып, харж етишмейген агьлюлени сыдырасына гирсе, яшлагъа пачалыкъ тёлейген харжгъа яшамагъа болагъанны да биле. Кавказда буса шону да багьана этип айрылагъанлар кёп. Шогъар шагьат–Росстатны гьисап беривлери. 2022-нчи йылны алгъанда, Темиркъазыкъ Кавказда Къарачай-Черкесия–биринчи ерде. Шонда 10 минг адамгъа 81 айрылгъан ожакъ тие.

2020-нчы йылдан тутуп буса,  Темиркъазыкъ Кавказны  Къыбла Федерал  округунда динчилени насигьатларына, адат-къылыкъгъа  да къарамайлы, Ингушетия, Дагъыс­тан, Мычыгъыш Республика–алдынлы сыдыраларда. Айрокъда пандемияны вакътисинде, адамлар уьйлеринден къыргъа чыкъ­майгъан­да 2020-нчы йыл Россияда гьар 1 минг ожакъны алгъанда шоланы 734-ю айрылгъан.

Мен бу ерде бизин учун да, бизде де тувулунагъан, ёлугъагъан агьлю аралыкълар булан байлангъан масъалалагъа да къыйышывлу гелеген дюньягъа айтылынгъан педагог, язывчу, психолог, алим  Дейл Карнегини уьягьлюлени насипли этмеге, къорумагъа  болагъан бир нече насигьатларын мисалгъа гелтирме сюемен.  Эгер шоланы  тюз кюйде пайдаландырып бажарсагъыз,­  яшав  гьалларыгъызны яхшылашдырма,   халкъ арада абур къазанмагъа  имканлыкъ болар.

Французланы императору Наполеон III испанлы графны аривлюкге  айтылгъан къызы Мария Евгения Игнасия Августина де Монтихону сююп къала. Кёплер оланы уьйленивюне къаршы чыгъа. Амма Наполеон ишни оьзю сюйген кюйде юрютген. Ойлашып къарагъыз­ чы,  оланы ожагъында байлыкъ да, савлукъ да, белгилилик де, гьакимлик де, сююв де болгъан. Гьасили,  янгы кьурулгъан ожакъда насипли кюйде яшамагъа бары гёзелликлер, онгайлыкълар  яратылгъан. Буса да,  узакъ къалмай, оланы сюювюню ялыны сув сепгендей сёне. Наполеон Евгенияны пача тахда олтуртуп болса да, ону инеден къаяв излейген, эришме багьана табагъан  хасиятыны эбинден гелмеге гючю чатмагъан.

Нью-Йорк шагьарда агьлю ма­съа­­­­лалагъа къарайгъан судну къул­лукъ­чусу Бесси Хамбургер айрылывланы себеплери гьакъда айта туруп, биринчи ерге къатынгишилерде кёп ёлугъагъан тийишсиз бетлевлер  этеген хасиятны сала.

Сиз насипли ожакъ къуруп яшама сюемисиз? Биринчи насигьатны эсигизде сакълагъыз: яшав ёлдашыгъызгъа бир заманда да багьана тапма къарамагъыз, бетлев-оьпкелевден сакъ болугъуз!

 

Бир-биревге гьасирет кюйде яшагъан

 

Великобританияны бир замангъы премьер-министри, белгили язывчу Бенджамин Дизраэли оьзюне байлавлу булай эсгерген: «Балики, мен яшавда кёп тюрлю хаталар этген бусам да  ярай. Амма мен сююп уьйленмежекмен». Ол шолай этме де этген. Отуз беш йыл битгенче къатын алмай тургъан Дизраэли, оьзюнден он беш йыл уллу бай къатын булан уьйленме сюегенин билдире. Элли йыл болагъан, чачына акъ гирген къатын Дизраэли оьзюн байлыгъы учун алагъанны биле болгъан. Ол гелешмишине бир йыл къарамакъны тилеген. Шо йылны ичинде гьакъыллы къатын ону хасиятларына уьйрене ва йылны ахырында олар уьйленген.

Ону къатыны Мэри-Эннини я тарихден, я адабиятдан терен анг­лаву болмагъан. Лакъыр этегенде  ол адамны кюлкюсю гелеген хаталар йибере болгъан. Болса да Мэри-Энн эргишилеге янашывда тенги ёкъ гьакъыллы къатын болгъаны ачыкъ. Ол сёйлейгенде не хата йиберип къойса да, эри халкъ арада ону хатирин къалдырма болардай бир сёз де айтмагъан. Къаршысына, огъар  кюлеме сюегенлерден къатынын гьар заман якълап юрюген.

Мэри-Энн отуз йылны ичинде оьзюню эрини гьакъында гьар заман бир йимик исси сёзлер табып, ону булан оьктем болагъанын айтма талмагъан. Шолай сабурлукъ, чыдамлыкъ негер элтген?

– Биз уьйленгенли отуз йыл бола. Шо заманны ичинде биз бир-биревге гьасирет кюйде яшагъанбыз, – деген Дизраэли.

Эгер сиз насипли болма сюе бусагъыз, сизин булан бирче яшайгъан­ адамны хасиятларын алыш­дырма къарамагъыз. Бу сизге–экинчи насигьат.

Англияны премьер-министри болуп ишлеген Уильям Гладстон къатыны Кэтрин булан алтмыш йылгъа ювукъ татывлу кюйде яшагьан.

Жамият ишлерде къатты гиши гьисапда танывлу Гладстон, агьлюсюне бакъгъан якъда ажайып чыдамлы болгъан. Эртен ашгъа уьйдегилер туруп битмегенни гёрсе, ол аста ёткюрюп, ишге алгъасайгъа­нын, оьзюню заманын башгъалар да аяп билгенни сюегенин билдире болгъан. Арив сёзню маънасын, таъсирин яхшы билеген Уильям, агьлюсюне де шолай рагьмулу, чыдамлы болгъан.

Эр-къатынны айрылыву гьакъда масъаланы яхшы билеген америкалы Дороти Дике билдирген кюйде, уьйленивлени элли процентин тюзелмеген деп гьисаплама ярай. Шогъар элтеген себеплерден инг аслусу–оьзю булан яшайгъан адамны гьар даим кемчилигин, айыбын гёрсетип турмакъ.

Муна биз уьчюнчю насигьатгъа гелдик: яшав ёлдашыгъызны айыбын, кемчилигин гёрсетип турмагъыз.

 

Разилигигизни билдиригиз

 

Артистлени арасында тартынмай агьлю къурма болагъаны аз ёлугъадыр. Шолай гьал Голливудда да бар. Америкалы артистлер Бекстерлени агьлюсю инг насипли агьлю гьисапда танывлу болгъан. Уинифред Брайсон эрге баргъанча, белгили артистка эди. Уорнер булан уьйленген сонг, ол сагьнагъа дагъы чыкъмагъан. Шо гьакъда ону эри Уорнер булай яза: «Мени агьлюм къаравчуланы харс урувларындан магьрюм къалды. Мен оьзюмню бютюн яшавумда янгыз огъар харс уражагъыма инаныв къатыныма артыкъ болуп токътады. Къатынгишини насибини башы–оьзюн эри сюегенни билмекде, огар гьакъ юрекден инанывда. Эгер сен шоланы гьар заман агьлюнге гёрсетип бажарсанг, сен ону насипли этежексен, оьзюнг де сююнюп яшажакъсан».

Дёртюнчю насигьатны да эсигизде сакълагъыз.

Бир-биревге разилигигизни билдире туругъуз. Нечакъы къыстав иши болса да, белгили америкалы артист, драматург, шаир, композитор Жорж М. Коэн анасына гюнде эки керен телефон сёйлеме заман таба болгъан. Ол анасына гьар гезик бир янгылыкъ айта болгъанмы экен деп ойлашамысыз? Ёкъ, Коэн анасына оьзюню тергевлюлюгюн, сюегенин билдире болгъан. Сиз сюеген адамгъа оьзюгюзню гьислеригизни гёрсетип билмеклик–адамлыкъны бир къайдасыдыр, ону гёнгюн алып бажармакъ–яхшы хасиятланы бири.

Бешинчи насигьат шулай:

Бир-биревге гьар заман тергевлю болугъуз, ёлдашыгъызны юзюне къарап, юрегинде не барны билме къаст этигиз.

Америкалы дирижёр, композитор, жамият чалышывчу Вальтер Дамрош оьзюню заманында президентге кандидат болгъан, белгили оратор Жеймс Ж. Блейни къызы булан уьйлене. Шо къызгъа табушгъанлы, ол оьзюн инг насипли адамгъа гьисаплагъан. Ону себеби не болгъан экен? Олар бирев де  билмейген агьлюню татывлу этеген сырланы билеми эди экен деген ой тувулуна.

Шо гьакъда Вальтерни къатыны булай деп айтгъан: «Той битген гюнден башлап биревлер оьзлеге инг ювукъ адамдан эсе, башгъалагъа арив янаша, арив сёйлей. Гьонкъа сёзлю къатын булан яшама кимни буса да чыдамлыгъы етишмей. Эгер жагьил къатынлар эрлерине ятлагъа йимик арив сёйлеп бажарса, оланы гележеги насипли болар!»

Гертиден де, гьонкъалыкъ, илиякъсызлыкъ сюювню отун сёндюрме бола. Шо гьакъда билмейген гиши ёкъдур. Амма кёплер оьзлени тутагъан, сёйлейген кююне агьамият  бермей, бар затны бузуп къоя. Гьар ким тергеп къараса, уьйдегилерден эсе, ят адамлагъа башгъача арив сёйлейгенин эс этежек. Демек, алтынчы насигьат шулай: бир-биревге гьар заман илиякълы, арив сёйлегиз. Къумукъларда айтылагъан кюйде, йылы сёз йыланны кебинден чыгъарар.

Лос-Анджелесде Агьлю аралыкъланы  институтун къургъан  доктор Пол Попено бир минг агьлюню бузулувуну себеплерин ахтаргъан. Ол булай гьасилге гелген: агьлю дёрт тюрлю себепден бузула. Гезик булан айтгъанда, биринчи ерде эр-къатынны бир-бирине къыйышмайгъаны токътай.

Экинчи ерде бош заманны нечик йиберегенни уьстюнден болагъан эришивлюклер. Уьчюнчю ерде–акъча маялар етишмейгени. Дёртюнчю ерде–къайсы буса да бирини кепсизлиги. Тюзю, бизде де оьрде эсгерилген себеплерден сан да гёрмей уьюн бузагъанлар аз тюгюл.  Балики, барыбызгъа да ойлашма зат бардыр.

Бизде, бусурманларда, мисал учун, гебин къыягъанда жагьиллер межитге бармай. Шо  масъаланы, пурман берип, аталары чечип къоя. Оьзге динлерде йимик, сыйлы ерде жагьиллерден сёз алып, олагъа билимли, абуру булангъы динчилер насигьатлы сёзлер айтып, ёлгъа сала болгъан буса, балики, агьамияты дагъыдан да пайдалы болур эди.

Масала,  килисада он сегиз йыл кешиш болуп ишлеп, кёп уьйленивлени гёрген адам булай эсгере: «Мен кешиш болуп ишлей туруп, сююп къошулагъан кёп жагьиллени гёргенмен. Амма оланы кёплери агьлю аралыкълар не экенни билмей. Шо гележекде айрылывлагъа ёл ачма бола. Агьлю аралыкъны гьакъында эки де якъ бир йимик англавлу болма тюше. Шо гьакъдагъы билимлени арив язылгъан китапларда тапма бола».

Шолай, биз еттинчи насигьатгъа етишдик: агьлю аралыкъланы гьа­къын­­да язылгъан китапланы охугъуз.

Орусланы етти керен оьлчеп, бир керен гес деген маъналы айтыву бар. Гертиден де, алгъасап, артын ойлашмай ожагъыгъызны пата-пурхун чыгъармай, шондан ким де сукъланардай беклиги булангъы къала къурмагъа къарама къасткъылма тюше.

 

Паху ГЬАЙБУЛЛАЕВА.