Гюз – йылны лап да берекетли, бай ва гёзел заманы. Бавланы, юзюмлюклени, бахчаланы чомартлыгъы, моллугъу этилинеген къуллукъланы сан яны булан тувра байлавлу. Асруланы, минг йылланы боюнда адамлар авлакъ ниъматланы, юзюмню, емишлени сайламлы жураларын оьсдюрювде етишген уьстюнлюклери де шогъар шагьат. Гьали де гюзню гюзгюсюнде йыл боюнда оьтгерилген агротехика къуллукъланы – чараланы натижалары ачыкъ болуп гёрюне.

Шайтан алдангъан терек

Бавчуланы сынаву аян этеген кюйде, чум къоллавчуланы арасында алдан берли генг кюйде якълав тапгъан. Геч бишегени саялы огъар­ язны ахырынчы савгъаты деп негьакъ айтылмай. Тек чум бав ва орман тереклени арасында эрте язбашда биринчи чечек ачса да, тюзю, емиши бишгинчеге 5-6 айланы узагъында къаравуллап турмагъа тюше. Шо гьакъда айлана ягъыбызда гьар тюрлю къужурлу хабарлар да яйылгъан.

Яратгъаныбыз оьзюню къудураты булан гьар тюрлю байлыкъланы болдургъан. Жанлы язбашны гюзгюсюнде айлана якъдагъы бав бахчаларда, агъачлыкъларда  гьар ким де сукъланар йимик,  оьсюмлюклер яшгъара, чечек ача, сигьрулу тюслеге бёлене.

Булай байлыкълардан, гёзелликлерден къуванма тюше, тек адамурлукъну арасында уллу къалмагъал гётериле. Тереклеге ес болма сююп бутакъланы гьариси оьзюне тарта. Къудуратны  Еси оланы токътатып булай деп маслагьат эте.

– Тарыкъсыз эришмегиз, ойлашып токъташыгъыз, ким къайсы терекни сайлай магъа айтыгъыз. Шо мюгьлетде къалмагъал басыла.

Гьар ким оьзю ушатгъанын сайлай. Бирлери жиеге гёз сала, оьзгелери алманы сайлай, башгъалары – шапталны. Шайтан буса чумну сайлай.

– Яхшы, чум терек сеники, – дегенде шайтан сююнмекден къуйругъун гётерип ойната, уьстге-уьстге атыла. Гьасили, мен оланы барысын да алдатдым, чум эрте чечек ача, эрте тюшюм де бережек, къазанмагъа да имканлыкъ магъа оьзгелерден эсе алда болажакъ деп гьабас умут эте.

Яй геле. Жие, баъли, шаптал, гьармут, кюреге, оьзге тюрлю емишлер бишмеге башлай. Чум буса яп-яшыл, тююрлери къатты кююнде. Терекни тюбюнде къаравуллап токътагъан Шайтан:

– Не къыйын гелген сагъа, шайтан емиш, – деп чум терекге, – бозарып къарай.

Муна шо саялы да, чум  Къырым бойдагъыланы арасында шайтанны алдатгъан терек болуп къалгъан.

 Чумну тарихи Швейцариядан башлана

Чум – яйны ахырынчы савгъаты деп гьисаплана. Гертиден де, адамланы арасында алдын заманлардан тутуп айрыча гьюрметге лайыкълы пайдалы сурсат емишлени бириси гьисапда къоллана туруп гелген. Чечекни оьмюрю къысгъа бола. Оьзге емиш тереклени йимик, чумну да чечегини оьмюрю узакъгъа бармай, узакъ къалмай тююр тутма муштарлы бола. Тамурлары терен гетмесе де, бек тута ва гьар тюрлю табии балагьлагъа чыдамлы.

Артдагъы заманларда алим ахтарывчулар оьтгереген сынавланы натижасында бавчулукъда чумну 2-3 айдан бишеген башгъа-башгъа журалары да белгили. Тарихи маълуматлар аянлашдырагъаны йимик, берекетли топуракълары, табиат байлыкълары булангъы Швейцарияда гьалиден беш минг йыллар алда чум талалар оьсе болгъан. Гьайран, бай табиаты булангъы бойларда табылгъан чумну урлукълары да шону аян эте. Кавказда, Къырымда, Ювукъ Гюнтувуш пачалыкъларда чум талалар кёп къаршылаша. Гьалиги заманда чум терек ер юзюнде генг кюйде яйылгъан ва огъар айрыча гьюрмет булан янашагъанланы сыдралары йыл сайын къолайлаша.

Зиянындан эсе, пайдасы къолай

Чумну адамны савлугъуна зия­нындан эсе, пайдасы къолай. Чечеклери, япыракълары емишлери, яш бутакъларындан ёнуп алгъан къабукълары, тамуру гьар тюрлю аврувлагъа, тетиклеге эм гьисапда пайдаландырыла. Гьар тюрлю маддалардан ясалгъан емишлери адамланы ич санларын зараллы къалды-къулдуларындан тазалай ва шолайлыкъда, къан юрюйген тамурланы беклешдиривге де кёмек эте. Пайдалы маддалары кислородну амалгъа геливюне болушлукъ этегени де  къаркъарада къанны айландырывун ёрукълашдыра. Тазаланып тююлген къумларындан гьазирленген ичкилер кофени орнунда къолланагъаны гьакъда да белгили.

Чум терекни агъачы къатты болагъаны белгили. Усталар чумну агъачындан уьйде къолланагъан гьар тюрлю савутлар, алатлар гьазирлей. Къашыкълар, окълавлар минчакълар, юзюклер, оюнчакълар, гьаса таякълар ва башгъа-башгъа маллар этилине.

Чумну емишлеринден гьар тюрлю соклар, повидло, мураба ва оьзге ашамлыкъ маллар гьазирлене. Сайламлы емишлерин гюзде холодильникде бузлатып къоллайгъанлар да къаршылаша.

Зияны гьакъда билмек де пайдалы болур, ичеклеринде ва ашкъазанында язва аврувлары барлагъа, сарыву къайнайгъанлагъа чумдан сакъ болмагъа тюше. Чумну ва чумдан этилинген малланы гечеге ашамагъа да таклиф этилинмей, юхусун къачыра.

Не ерде ва нечик оьсдюрюле

Чум тереклени гьар тюрлю журалары ер юзюнде гьавасы сувукъ болмайгъан ерлерде оьсдюрюле ва арадан 5 йыл гетген сонг толу тюшюм бере. Чум терек нечик оьс­дюрюле деген соравгъа да жавап­лы янашма тюше. Чум тереклени сайламлы яш бутакъларын бутап алып, гюзде  тереклени япыракълары тёгюлюп битген сонг уьстде эки-уьч гёзню къоюп 30-40 сантиметрге басдырып сугъара туруп оьс­дюрмеге бола. Къумларындан оьс­дюрегенлер де къаршылаша. Бюр салып, къыйып яда буса терекни тюбюнден чыкъгъан яш бутакъларын топуракъны тюбюне басдырып узатып оьсдюрегенлер де сынавда ёлугъа. Чум терекге азот кюйлевючлер – лап да тарыкълы азыкъ. Къайыркъатыш ерлени-топуракъланы ушата.

Янгыз терек бав болмас деп  негьакъ айтылмагъан. Бавда янгыз орнатылынгъан чум терек чечек ачгъанда жутлашмай, тююр тутмай тёгюле. Чум тереклер аслу гьалда бавларда къумлу журалы тереклер булан янаша оьсдюрюле.

Оьзге тюрлю емиш тереклени йимик, чумну да зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къорумакъ учун агъулу химикатлар булан ишлетмеге ярай. Неге десегиз, чум тереклеге йылавукъ ва оьзге хуртлар къатнай, мучнистая роса, ржавчина ва башгъа аврувлар, жанлар къабуна.

Чуму жыйылып битген сонг…

Чумну йимик сентябр айда оьзге емишлени, авлакъ ниъматланы къайтарыв, ишлетив ва сакълавгъа салыв генг кюйде давам этилине. Сакълавгъа салынагъан тёлелени гёкташ булан киреч къошуп аталап акъ чапсагъыз авлакъ ниъматлар ва емишлер бузулмай тас этивлеге чыдамлы болажакъ.

Къабакъны, къапустаны, картопну, чювюннюрню ва оьзге ертюп емишлени де явунлар болгъунча тас этивлеге ёл берилмейген кюйде къайтармагъа, ишлетмеге ва сакълавгъа салмагъа тюше.

Бав-бахчаларда  тюшюм къайтарыв ишлер тамамландымы? Унутмагъыз, ахырынчылай зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа къаршы агъулу химикатлар булан ишлетигиз. Шону учун агъулу химикатланы орнуна  къоллавчуланы савлугъу учун заралсыз «Фитоверм» деген биопрепаратны 4-нчю наслусуну дарманы булан ишлетмеге ярай.

Дарманлар булан ишлетилинген сонг тереклени тюбюндеги къуру­гъан япыракъланы, оьсюмлюклени тайдырмасагъыз да ярай. Неге десегиз,  кёп йыллыкъ оьсюмлюклени япыракъларында ва шолай да чёп отларда топуракъдан алгъан азот кюйлевючлени маддалары амалгъа геле. Дарман урулмагъан ерлерде хасилер япыракълардан ва чёп отлардан тазалана. Юзюмлюклерде ва емиш бавларда аврувлардан зараллангъан япыракъланы жыйып тайдырмагъа ва къыргъа чыгъарып яллатмагъа так­лиф этилине. Ёгъесе, азбашда зараллы аврувланы ва зиянлы жанланы алдын алма четим болажакъ. Тюшюмю къайтарылгъан сонг тереклени саллангъан бутакъарына салынгъан тиревлер де тайдырыла ва агъач тиревлер буса, олар дарман булан ишлетилинип, сакълавгъа салына.

 

 Бетни гьазирлеген

Къ. КЪАРАЕВ.