Дагъыстан Россияда аграр республика гьисапда уьлкебизни ва халкъны сурсат аманлыгъын болдурувгъа лайыкълы къошумун эте. Уьстевюне, бугюнлерде Украинада юрюлюп турагъан дав гьаракатны отртакъчыларын ашамлыкъ ва оьзге тарыкълы маллар булан таъмин этивге де дагъыстанлыланы къошуму аслам демеге ярай.
Бугюнлерде ДР-ни Башчысы Сергей Меликов да шо гьакъда разилик булан эсгерди:
– Айлана якъдагъы къыйынлы гьаллагъа да къарамайлы, Дагъыстанны агропромышленный тармагъы оьсювню ёлунда, – деди оьзюню баянында Сергей Алимович. – Дагъысын айтмагъанда, оьтген йыл бизин регионубузда 1 миллион 500 минг тон овощлар, 270 минг тон юзюм, 130 минг тонгъа ювукъ чалтик оьсдюрюлген ва къайтарылгъан. Шону булан янаша гьайванчылыкъда да этни ва акъкъатыкъланы болдурувгъа янашыв камиллеше. Озокъда, юрт хозяйство маллар болдурув булан машгъул болагъанланы талапларын да гьисапгъа алмай къоймагъа ярамай. Айтмагъа сюегеним, юрт хозяйствобузну хайырлы мердешли тармакълары онгайлыкълагъа харлы. Дагъы да ачыкъ этип айтсакъ, юзюмню, емишлени, овощланы ишлетеген, сакълавгъа салагъан ва сатывгъа чыгъарагъан логистика центрланы къуруп пайдаландырывгъа берив – бугюнню аслу масъаласы. Бугюнлерде шолай логистика къуллукъланы кютеген предприятиелени къурувгъа ва пайдаландырывгъа беривге республикабызны тюзлюк боюнда «Кавказ» деген уллу ёлгъа ювукъда айрыча тергев бакъдырыла. Къызлар, Къызылюрт, Хасавюрт ва Къарабудагъгент районларда йимик, Къыбла Дагъыстанда да юрт хозяйство продукцияны сакълавгъа салагъан предприятиелер ишге берилегени гележек учун ич ва тыш къоллавчулар учун пайдалы болажагъы шекликни тувдурмай.
Къыйматлы татли емиш
Россияны лап да къыбла боюнда ерлешген Дагъыстанны юрт хозяйствсунда юзюмчюлюк – аслу ва гелимли тармакъ. Мердешли ва хайырлы тармакъны оьсдюрювге байлавлу болуп арт вакътилерде регион ва федерал оьлчевюнде гёрюлеген чаралар оьз натижаларын ачыкъ этип гёрсете.
2022-нчи йылда бизин республикабызда артдагъы 30 йылны ичинде лап да мол тюшюм оьсдюрюлгени ва тас этивсюз къайтарылгъаны шогъар шагьатлыкъ эте.
Айрокъда Къыбла Дагъыстан республикабызны юзюмчюлюк отаву гьисаплана. Савлай республикабызда сыйлы кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюк 27 минг гектар майданланы бийлеген. Къыйматлы татли емиш оьсдюрюлеген майданланы авадан пайы – толу тюшюм береген юзюмлюклер. 2023-нчю йылда юзюм борла оьсдюрюлеген майданланы дагъы да 1 минг гектаргъа артдырмагъа умут этилине.
– Белгили себеплеге гёре, оьтген асруну 80–90-нчы йылларында ёкъ этивлеге тарыгъан юзюмчюлюк артдагъы йыллар янгыдан аякъгъа тургъузула, – деди «Дагъыстан» деген маълумат агентлигинде оьтгерилген прес-конференциясында «Дагвино» деген комитетни башчысыны заместители Агьмат Агьматов. – 2022-нчи йылда толу тюшюм береген юзюмлюклени майданында умуми кюйде алгъанда 268, 65 минг тон юзюм къайтарылгъан. Шону авадан пайы юзюмден маллар гьазирленеген заводларда-предприятиелерде ишлетилинген, лап да сайламлы салкъынлар зор уьлкебизни регионларында яшайгъан къоллавчулагъа йиберилген.
– Бу йыл юзюм салкъынлар тююр тутма башлагъанда явгъан гючлю буз юзюмлюклеге зарал этмедими?
– Гертиден де, артдагъы йылларда четим гьава шартлагъа гёре юрт хозяйствода оьсдюрюлеген юзюмню, емишлени, авлакъ ниъматланы тас этивлерден къоруп сакъламагъа къыйын болгъан. Натижада, овощланы хытанлары, емиш тереклер ва борлалар заралгъа тарый. Бу йыл яйны башлапгъы гюнлеринде явгъан буз Къарабудагъгент районну юзюмчюлерине зарал гелтирди. Болгъан заралны къайтармакъ учун, заманында шону оьлчевюн токъташдырып, юзюмчюлеге харж булан кёмеклер этилингени гьакъда да айрыча эсгермеге тюше.
Къайтарыш этилине
– Юзюмчюлюк – хайырлы тармакъ. Буса да, борлалагъа къуллукъ этив де – авур загьмат. Юзюм борланы орнатып толу тюшюм къайтарма башлагъынча, азындан, 5-6 йыллар къуллукъ этмесе бажарылмай, – дей ДР-ни Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов. – Гьалиден бир нече йыллар алъякъда магъа ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министерлигине башчылыкъ этмеге тюшдю. Шо заманларда 2019-нчу йылда «Юзюмчюлюкню оьсдюрювню ва юзюмден этилинеген малланы гьазирлевню гьакъында» федеральный закон юзюм оьсдюрювчюлени талапларын, авур загьматын гьисапгъа алып пайдаландырывгъа берилди. Шо гюн-бугюн бир гектаргъа юзюм борла орнатып толу тюшюм береген даражасына етишдирмек учун къуллукъ этегенлеге харжыны 70 процентден де къолай пайы пачалыкъ кёмек гьисапда къайтарыш этилине.
Гертиден де, гьалиги заманда ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министерлиги кюрчюлендирген «Дагвино» комитетге гиреген пачалыкъ предприятиелер, сабанчы-фермер хозяйстволар шолай харж кёмекден таъмин этилине. Амма ГУП-лардан эсе дагъы да кёп тюшюм къайтарагъан айрыча иш гёреген онгача абзар агьлюлер гьалиге ерли шолай кёмекден умут уьзюп тура. Гележекде олагъа да пачалыкъны янындан харж булан кёмек этвивню къайдаларын ахтарып тангламагъа къараса, юзюмчюлюкню оьсдюрювге дагъы да лайыкълы къошум этилежеги шекликни тувдурмай.
Енгилликлер пайдаландырыла
Гьар тюрлю оьлчевдеги бюджетлеге налог гелимлер гелтиреген, янгы иш ерлер ачмагъа имканлыкълар яратагъан юзюмчюлюк тармакъны оьсдюрювге байлавлу бир къадар янгы къайдалар пайдаландырывгъа берилген.
– «Юзюмчюлюкню оьсдюрювню ва юзюмден этилинеген малланы чыгъарывну къолайлашдырывну гьакъындагъы» пачалыкъ агьамияты булангъы программаны талаплары Дагъыстанны социал-экономика якъдан оьсювюню 2030-нчу йылгъа ерли планында айрыча хат булан белгиленген, – дей Россияны налог управлениени регионда иш гёреген къуллугъуну башчысыны заместители Тажутдин Алиев. – Эсгерилген тармакъда чалышагъанланы иштагьландырмакъ учун налог енгилликлер пайдалан-дырылагъаны гьакъда айта туруп, оланы материал-техника базасын беклешдирив агьамиятлы экенин де унутма тюшмей.
Дагъыстанда юзюмден этилинеген малланы гьазирлев булан машгъул болагъан предприятиелени умуми гьаракатыны натижасында 3 миллиард 381 миллион манатны оьлчевюнде акциз гьакълар тёленген. Шону учун акциз гьакълар тёлевлер мал гьазирлейгенлени ва къуллукъланы кютегенлени пайдасы учун къоллана. Юзюмден этилеген малланы алагъанланы арасында разисизликлеге ёл берилмесин учун пачалыкъны янындан малланы гьазирлейгенлеге налог енгилликлер тийдирилген.
Россияны налог управлениесини Дагъыстанда иш гёреген къуллугъу аян этеген кюйде, артдагъы уьч йылны ичинде юзюмден этилинеген малланы чыгъарагъан предприятиелеге 6 миллиард 857 миллион 350 минг манатны оьлчеюнде налог енгилликлер этилинген.
2023-нчю йылгъа юзюмден этилинеген малланы чыгъарагъан предприятиелер производствону генглешдирмек учун 2 миллиард 125 миллион манатны къадарында акъча маяларын харжламагъа токъташгъан. Шолай предприятиелени иштагьландырмакъ учун да налог енгилликлер гёз алгъа тутула ва «Дагвино» булан разилешивлер гьазирлене. Гьалиге ерли шолай разилешивлер юзюмден маллар чыгъарагъан 8 предприятие булан гьазирленген.
Сайламлы салкъынлар къайтарыла
Юзюмчюлюкню оьсдюрювде не чачсанг, шону аларсан деген кюйде, эрте, орта ва геч тюшюм береген сайламлы борлаланы танглавдан кёп зат гьасил бола. Бугюнлерде бизин республикабызны къыбла бойдагъы районларында юзюмлюклерде татли емишни эрте бишеген жураларын къайтарывгъа аслу гючлер бакъдырылгъан. Дербент, Къаягент районларда юзюм оьсдюрювчюлер борчларына бажарывлу кюйде янаша.
Дербент райондагъы «Татляр» деген агрофирманы, Къаягент райондагъы «Каспий» ва «Кировский» ГУП-ланы юзюмлюклеринде мол тюшюмлер оьсдюрюлген. Бугюнлерде аслу тергев эрте бишеген юзюмню тас этивлерсиз къайтарывгъа ва сан яны булан сатывгъа чыгъарывгъа бакъдырылгъан.
Къ. КЪАРАЕВ.
СУРАТЛАРДА: Сергей Меликов баянлыкъ береген вакъти; Къаягент районда юзюмню
эрте бишеген жураларындан мол
тюшюмлер къайтарыла.
