Хасавюрт – Дагъыстанда инг уллу районланы бириси: райондагъы 42 юрт администрациягъа 56 юрт гире ва мунда 180 мингге ювукъ адам яшай. Аслу гьалда районну халкъы юрт хозяйство маллар болдурув булан машгъул. Юрт хозяйство тармакъда районну халкъыны 57 проценти загьмат тёге. Шо ишлени юрютмек учун 143 минг гектар ер бар, шонда авлакъчылыкъ, гьайванчылыкъ, къушчулукъ ва бавчулукъ аслу ерни тута.

Яшавлукъ-экономика якъдан алгъанда, Хасавюрт район артдагъы 6 йыл тюзлюк бойдагъы районланы инг яхшысы деп гьисаплана ва конкурсларда биринчи ерлени ала. Адамланы яшаву да йылдан-йылгъа яхшылаша. Гьали-гьалилерде де 2022-нчи йылны гьасилине гёре Хасавюрт районгъа биринчи ер ва акъча савгъат берилди.

Оьтген заманны ичинде районда не ишлер этилинген, гележекге гёз алгъа не тутулгъан? Биз шо гьакъда Хасавюрт районну башчысы Арсланбек Абдулмажитович Алибеков булан лакъыр этебиз.

–Район оьсювню ёлунда, гёз алгъа тутулгъан бары да умутларыбыз яшавгъа чыгъып тура, тек шолар булан биз дазуланып къалмайбыз, – дей А. Алибеков. – Уллу районну намуслары да уллу бола, шоланы кютмек – бизин аслу борчубуз. Билим берив, савлукъ сакълав, юрт хозяйство, адамланы яшав гьалларын яхшылашдырыв учун этилеген ишлер, оланы иш булан таъмин этив ва шолай башгъалары – бизин учун биринчи ерде. Эсгерилген гьар бёлюкню ва тармакъны ишин къурумлу юрютген сайын, халкъыбыз арив яшажакъ.

«Энемжаяны» тюрлю ренклери

– Эсгерген гьар бёлюкню гьакъында айрыча лакъыр этсек, юрюлеген ишлени гёзден гечирме болажакъбыз. Мисал учун айтгъанда, артдагъы йылларда Хасавюрт районда къурулуп турагъан билим берив идараланы санаву нече де кёп. Районгъа этилеген шолай тергев неден гьасил бола?

– Бизин районгъа тергев артагъанны мен бир нече мисаллар булан англатма сюемен. Биринчиси, Хасавюрт районда 3 сменде охуйгъан ва 20-нчы юз йылны орталарында оьз гючю булан къурулгъан школалар кёп эди. Шоланы янгыртмаса яда янгыларын къурмаса ярамайгъанлары бар эди. Гьатта бир-бир школаланы тамларына тиревлер салып турагъан заманлар да болду. «Билим берив» деген милли программа чыкъгъандокъ, шо школалагъа республикада биринчи болуп тарыкълы документлер этилди ва тийишли ерлеге етишдирилди.
Шондан сонг да, Хасавюрт район — республиканы инг де кёп гелим алагъан муниципалитети, сюйсе о юрт хозйство маллар болдурув яда башгъа ишлер болсун, ингдеси, налоглар жыйывда респуб­ликада биринчибиз. Бизин гьаракатыбызгъа гёре этилеген тергев де арта.

Уьчюнчю янын да айтсам, йыл сайын адамланы санаву арта. Эгер де 1928-нчи йылда районда 35 минг адам яшай болгъан буса, бугюнлерде – 180 мингге ювукъ. Артдагъы 12 йылны ичинде 40 минг адамгъа артгъан. 2017-нчи йылдан бугюнге ерли районда 10 школа къурулгъан. Петраковское, Къарланюрт, Къадиротар, Теречное, Акъболатюрт, Къандавуравул, Кемсиюрт, Эндирей ва Янгы Кёстек юртларда ишге салынгъан 3370 яшгъа ери булангъы школаларда янгы талаплагъа жавап береген кабинетлер къурулгъан. Гёрсетив алатлар булан ясандырылгъан ва китапханалары, спорт майданлары булангъы школаларда яшлар билим берив булан бирге, оьзлер ушатагъан кружокларда ортакъчылыкъ этме бола.
Бугюнлерде «Солнечное» юртда 804, Хамав­юртда 502 ва Сивухда 602 яшгъа ери булангъы школалар да къурулуп бите тура. 90 миллион манатгъа Новогагатли ва Новосельское юртлардагъы школалар мукъаятлы ярашдырылып ва янгы алатлар булан ясандырылып тура. Гележекде къурулажакъ 200-604 яшгъа ери булангъы 6 школагъа да документлер гьазирленген.

Райондагъы 55 школада 27 мингден де артыкъ яш охуй, олагъа 3 мингге ювукъ муаллим дарс бере. Шолай да, районда 1 интернат ва 15 яшлар баву да бар.

– Оьтген йылларда районда бир нече янгы яшлар бавлар да ачылды чы…

– Гиччипавлар да тергевден таймай. Бугюнлерде районда 3-7 йылланы ичинде 15 минг яш бар, шоланы яшлар бавларда ерлер булан таъмин этив 20 процентлеге де етишмей. Гьар йыл районда 3500-4000 яш тува, шо буса яшлар бавларда ва школаларда алданокъ ерлер гьазир этме борчлу эте. Артдагъы йылларда Янгы Кёстекде, Тотурбийкъалада, Эндирейде эки, Ботаюртда ва Къурушда яшлар бавлар къурулду, шо аз, тек биз барларын янгыртывгъа да тергев этебиз. Яшлар учун этилеген къурулушлагъа оьзюнге этегенде йимик тергев тарыкъ.
Эндирейде СССР-ни заманында 56 гектар ерде йылда 3000 яш ял алагъан «Энемжая» деген табиатны гьайран арив боюнда ерлешген пионер лагер бар эди. Мунда яшлар ял алыв булан янаша аврувларын да сав эте эди. Гьали шондагъы биналар эсгиленген ва бузулгъан. Дагъыстанны Башчысы Сергей Меликов эки йыл алда ишчи сапар булан районгъа гелгенде, лагерде болду ва ону янгырт­макъ деген ойну арив гёрдю. Бугюнлерде проект-смета документлер этиле ва шону федерал программагъа къошмакъ учун къарала. Бир нече йыллардан къурулуш ишлер де башланар деп умут этебиз. «Энемжаяны» тюрлю ренклерини тюбюнде янгыз Дагъыстандан тюгюл, савлай Россиядан гелген яшлар да ял алма болар деп эсибизге геле.

Савлукъ сакълав ва спорт, къайсы агьамиятлыдыр?

– Алдындагъы йылларда савлукъ сакълав идараланы гьакъында кёп лакъыр бола эди, агьамиятлы масъалалар арагъа чыкъды. Бугюнлерде гьал алышынгъанмы?

 – Райондагъы бары да савлукъ сакълав идаралар Дагъыстанны савлукъ сакълав министерлигини табилигине чыкъгъан. Шолай буса да, биз де тергевсюз къоймайбыз. Биз олагъа гьалны билдирме герекбиз, ишни буса министерлик юрютме герек. Районда 13 участка больница, 17 амбулатория ва 24 фельдшер пункт бар, шоларда 210-гъа ювукъ врач ишлей, тек бир-бир аврувланы врачлары етишмей. «Земский доктор» деген программа яшавгъа чыкъгъандан сонг, гьал къолайлашып геле. Гьар йыл шо программагъа гёре 5-7 врач къошула.
Этилинген ишлени гьакъында айтсакъ, оьтген йылда райондагъы 5 фельдшер пункт ярашдырылды, Нурадилово юртда 2 къабатлы больница ачылды. Бугюнлерде Яхсайдагъы больница, Могилевское ва Сулевгент юртлардагъы амбулаториялар ярашдырылып тура. Дагъы да, Муцалавул ва Симсир юртларда янгы амбулаториялар да къурула. Халкъны савлугъун сакълавда медицина къуллукъчулар бары да бажарывлугъун салып ишлей. Сиз билеген кюйде, коронавирус яйылгъан 2020-нчы йылда Россияны Президенти В.Путинни тапшурувуна гёре 1 айны ичинде Ботаюртда янгы, кёп ишлени кютме бола­гъан больница ишге салынды. Шолай да, Ботаюртда, узакъ йыллар къурулушу токъталгъан район больницаны да ишлетдик.

 – Савлукъну беклешдиривде спортну маънасы да уллу. Ону оьсювюне тергев артгъанмы?

 – Спортгъа районда тергев бир де кемимеген. Уьстевюне, спорт ишлер салынгъан кюйге къарап, районда ва тышда оьтгерилеген ярышларда етишген уьстюнлюклери учун артдагъы 10 йылны ичинде спорт комитетибиз республикада 1-нчи ерлени алып тура. Шогъар биз гьар йыл дегенлей ачылагъан спорт майданчаланы, залланы ва спортчуларыны натижаларын да къошайыкъ.

Эндирейде уллу футбол майдан ва спорт майданча ачылгъан. Районну спортчулары етишип турагъан уьстюнлюклени гьакъында айтсакъ кёп заман гетер: бизин волейбол ва Къарланюртдагъы яшёрюмлени футболдан командалары Россия оьлчевдеги ярышларда биринчи ерлени алып къайтгъанлар.
Къурулгъан спорт биналаны артагъаны гьакъда да айтайым. Гетген йыл районда 4 гиччи футбол майдан ачылды, бу йыл да шо ишлер давам этилип тура. Кёбюсю юртлардагъы спорт заллар ва майданлар ярашдырылгъан. Эндирейде республиканы оьлчевюнде алгъанда да инг де уллу деп айтма ярайгъан кюйдеги физкультура-спорт комплекс къурулуп бите тура. Бу йылны ахырында ишге салма болажакъбыз. Шо спорт комплексде республика ва халкъара ярышлар оьтгермек учун да имканлыкълар яратылгъан.

Яшав гьаллар да яхшылаша

– Ишге салынма гьазир болуп турагъан биналаны гьакъында айтса, Кёстекдеги маданият къаланы гьа­къында да сорама сюемен…

 – Шонча уллу юртда маданият уью ёкъ эди. Кюрчю салынгъаны да кёп йыллар болагъан маданият къала гьали къурулуп битди, тезде Кёстекде 500 адамгъа ери булангъы маданият идараны ачма хыял бар. Федеральный программагъа къошулуп, Чагъаротардагъы, Тотурбийкъаладагъы, Энди-рейдеги маданият къалаланы да мукъаятлы кюйде ярашдырдыкъ. Гьали шоларда район ва республика чаралар оьтгериле.
Бизин башгъа уллу юртларыбызда да – Тукита, Гьажимажагьатюрт, Первомайское, Къуруш юртлардагъы маданият къалаланы ярашдырмакъ учун проект-смета документлер гьазирленип тура.

 – Район милли проектлер ва программалар булан генг кюйде пайдалана. Билим берив ва савлукъ сакълав проектлеге гёре этилеген ишлер гёрюне. Башгъаларына къошулма чола боламы?

 – Хасавюрт район федерал ва республика оьлчевдеги проектлени барысында да ортакъчылыкъ эте. Сен Магьачкъаладан гелегенде гёресендир ёллар ярашдырылагъан кюйню. Шолай гьаракат булан «Мени Дагъыс­таным – мени ёлларым» деген программагъа гёре районда да кёп иш этиле. 2015 – 2021-нчи йылларда янгыз администрацияны харжына юртлардагъы орамланы 65 чакъырымын асфальт этгенбиз. Асфальт салгъан булан болмай чы, яннавурунда адамлагъа юрюме гиччи ёллар этиле, багъан­алар салына ва ярыкъ бериле. Адамлар гёрелер, транспорт налоглары негер харжланагъанны, неге тюгюл шо налог толу кюйде юртланы администрация­ларына къайтарыла. Ёлларда кёп авария болагъан ерлеге де тергев этиле. Аслу гьалда кёп машин юрюйген Хасавюрт–Шелковское ёлда хатабалагьлар кёп бола. Шо ёлну да гьали генг этмеге башлагъанбыз. Шолай Хасавюрт–Бабаюрт ёлну да этме хыял бар.

 Дагъы да, бугюнлерде районда 100 миллион манатдан да артыкъгъа 13 чакъырым ердеги ёллар ярашдырылып тура. Мисал этип айтсам, Османюртда 4 орам бирге ярашдырыла. Юртлулагъа шагьар онгайлыкълар болдурувдагъы программалагъа къошулабыз. Шоланы бириси – сав агьлю ял алып болагъан парклар къурув. Оьтген йылланы ичинде биз Эндирейде, Ботаюртда, Къурушда, Яхсайда, «Солнечноеде», Кёкюрекде, Темиравулда, Муцалавулда, Кёстекде, Сулевгентде адамлагъа ял алма онгайлы парклар къурдукъ. Бугюнлерде шолар – юртдагъылагъа ёлукъма ва лакъыр этме болагъан ерлер. Паркланы ичинде гиччипавлагъа ойнама майданчалар да къурулгъан. Шо ерлени биз юртлардагъы адамланы оюна тынг­лап этебиз. Бираз алда Боташюртну халкъы юртну маданият уьюню янында парк этмекни якълады. Биз шонда яшлар учун гьарсинчеклер ва башгъа ойнама болагъан ерлер де этежекбиз.
Онгайлыкъланы гьакъындагъы лакъырымны давам эте туруп, районда сув масъала да астаракъ булан чечиле гелегенни гьакъында айтма сюемен. Ичеген сувну масъаласы савлай Дагъыстангъа ортакъ. Алдындагъы йылларда биз Борагъангечив, Къадиротар, Къарланюрт, Акъболатюрт ва «Солнечное» юртларда ичеген сувну масъаласын чечгенбиз. Бу йыл Эндирейде 2 ерге бурав урулгъан, Къурушда ва Яхсайда юрт­ну ичиндеги быргъыланы алышдырыв давам этиле.

 Яхсайлылар айтагъан кюйде, ичеген сувну масъаласы юрт къурулгъандан берли бар. Алдагъы йылларда сув быргъылар юртгъа ювукъгъа тартылды. Гьали 50 йыл алда тартылгъан ва кёплери чириген быргъыланы тайдырып, янгыларын салып турабыз. Ишлени юрютеген «Нарт» деген жамият къурумгъа бу юртда 86 чакъырым ерге сув быргъы тартма герек. Шо –кёп жаваплы иш.

 Гелеген йылгъа да 6 юртда бурав уруп сув чыгъармакъ учун проект-смета документлер гьазир.

Республикада болдурулагъан ашлыкъны 15 проценти бизде оьсдюрюле

– Хасавюрт районда кёп санавдагъы сабанлыкълар бар, шолар бары да къолланамы ва не тармакълагъа артыкъ тергев этиле?

 – Бизин район уллу ва республикада алынагъан юрт хозяйство малланы 15 проценти бизде болдурула. Топуракъларыбыз 142358 гектарда ерлешген, шондан 100 мингден къолайында юрт хозяйство маллар оьсдюрюле. Яртысындан да кёбю – сюрюлеген майданлар. Шоланы бир гектары да бош къалмай, аслу гьалда гюзлюклер ва язлыкълар чачыла. Артдагъы йылларда гюзлюклени майданларын 20 мингге ювукъ этме имканлыкъ болду, язлыкълар 30 минг гектардан кем чачылмай. Чачып къойгъан булан битмей, кюйлевючлер булан азыкъландырма, бир нече керен сугъарма, дарман сепме ва ингдеси, заманында къайтарма тарыкъ. Арты булан саламын къысып, сюрювлени башлама да герек бола. Айтагъаным, о – токътавсуз этилеген иш. Эсгерилген ишлени бириси сама йырылса, ишлер тюзелмей.

 Артдагъы йылларда сабанчылар шону яхшы англай, сайламлы урлукълар ала ва къалгъан агротехника ишлени заманында кюте. Биз де оланы гьаракатын якълайбыз. Техниканы къытлыгъы да ишлени сан янына четимлик болдура, тек артдагъы 7–8 йыл янгы техника алына, тарыкълы болса, хоншу районлардан ва республикалардан да чакъырабыз.
Районда будай, арпа, гюлайлан, гьабижай, яшылчалар, гьюрбеч чачыла, бу йыл чы мамукъ чачып да къарадыкъ. Сабанлыкълардан алынагъан гелим сан яны булан этилеген ишлерден тувра гьасил бола. Топуракъны алдатма болмай.

 Къыйматлы ишлейген хозяйстволаны айтсам, Чагъаротар, Боташюрт, Османюрт юртларда иш яхшы салынгъан, Яхсайдагъы Атилла Гереев башчылыкъ этеген «Гранит» деген хозяйство республикагъа да белгили. Бу хозяйство 3 минг гектаргъа гюзлюклер ва язлыкълар чача. Ашлыгъын янгы комбайнлары булан къайтара ва тазалап жыягъан уллу гьамар да гьазирлеген. Шолай да, Эндирейдеги «Дружба», Ботаюртдагъы «Вымпел 2002», Боташюртдагъы «Арсланханов» деген ихтиярлары дазулангъан хозяйстволар гьар йыл гёрмекли гелимлер ала.
Авлакъчылыкъ булан янаша, гьайванчылыкъ да – агьамиятлы тармакъланы бириси: райондагъы къара туварны санаву 50 минглеге ювукъ, малланы санаву 90 минглеге етише. Шолардан алынагъан маллар ерли базарларда сатылгъандан къайры да, тышгъа да йибериле.

 Райондагъы инг де гёрмекли инвестиция проект – «Батыр-бройлер». Бу къушчулукъ булан машгъул хозяйствону Темиркъазыкъ Кавказда тенги ёкъ. Мунда оьзлер жижек чыгъара, шоланы оьсдюрюп тавукъ эт ала. Олар шо этни сатмай, оьзлер ишлетип 120 тюрлю мал эте. Шо хозяйствону гьалал малы Дагъыстанда чы нечик де, гьатта Татарстанда, Тёбен Новгородда ва Москвада да яхшы белгили. Ондан къайры да, бу къушчулукъ хозяйство йылда оьзлер ва сабанчы хозяйстволар учун 50 минг тон емлер де гьазирлей.
Районда 4 минг гектаргъа ювукъ ерде чалтик чачыла, 2000 гектар ерде емиш бавлар, 1300 гектар ерде юзюмлюклер, теплица хозяйстволар къурумлу ишлейлер. Йылдан-йыл пачалыкъны кёмек этегенинден пайдаланып, ишлейген далапчылар ва сабанчы хозяйстволар яхшы гелимлер алалар.

Инсаплы ишлеге ортакъчы болма герек

– Сиз хас асгер гьаракатны ортакъчыларыны агьлюлерине этеген кёмекни гьакъында да язылып чыгъып тура. Бек саваплы иш…

 – Хасавюрт райондан эсгерилген гьаракатда 1047 адам ортакъчылыкъ эте. Шоланы бирлери – асгер къуллукъчулар, башгъалары дыгъар байлап гетген, къалгъанлары буса – ­гёнгюллю кюйде ортакъчылыкъ этегенлер. Биз оланы шо агьвалатлагъа баргъанча да тарыкъ-герегин берип, ёлгъа салып турдукъ. Барыны да агьлюлери гьисапгъа алынгъан, жаваплы адамлар заманда бир тийип, не тарыкъны гьисапгъа ала.

 Хас асгер гьаракатдан отпускагъа гелгенлери булан ёлугъувлар оьтгеребиз, савгъатлангъанларыны гьакъында макъалалар язып газетлерде чыгъарабыз ва яшавлукъ сайтлагъа салабыз.
Районда хас гьаракатда ортакъчылыкъ этегенлер учун айрыча фонд къурдукъ. Шондан таба дав агьвалатларда ортакъчылыкъ этегенлеге ва оланы агьлюлерине кёмеклер этебиз. Шолай да, Донецк ва Луганск областланы адамларына рагьмулукъ кёмек йиберебиз. Фондгъа къошумун этмек учун мадарлыланы да чакъырабыз. Юртлардан да кёп адам кёмек къолун узата. Инсаплы ишлеге ортакъчы болма герекни бары да англай. Райондан дав майданда жан бергенлер де бар, оланы атларын школалагъа ва орамлагъа къоябыз, агьлюлерине бек тергевлюбюз. Пачалыкъдан ва яшавлукъ фонддан этилеген кёмеклерден къайры да, оьзюбюзню кёмегибизни де болдурабыз. Гечинген адамлары бар агьлюлеге уьй этмек учун топуракъ бериле, агьлюсюндегилер иш булан таъмин этиле, яшлары гезиксиз яшлар бавуна алына. Шо – бизин борчубуз, шону биз гьалал кюйде кютме герекбиз.

 Гьали бир гюн алда дав агьвалатлар юрюлюп турагъан ерге гезикли рагьмулукъ кёмек йиберилди. Бу гезик шону районну педагоглары онгаргъан. Шо юкде асгерчилеге гьар гюн тарыкъ болагъан затлар: ВАЗ 2121 «Нива» машин, генераторлар, агъач гесеген моторлар, къурулуш юрютмек учунгъу алатлар, демек, къолгъаплагъа ерли алып йиберилди. Шо рагьмулукъ кёмекни асгерчилеге етишдирмеге деп Хасавюрт районну билим берив управлениесини ёлбашчысы Къырымсолтан Къабардиевге тапшурулду. Биз Ватанны якълап дав этеген уланларыбызгъа не этсек де кёп тюгюл.

– Этеген ишлеригиз гёрюнюп тура, къыйынлы ва жаваплы ишигизде сизге дагъы да гьаракат, районгъа буса оьрлюклер ёрайман!

– Савболгъун, мен де сизге районубузну унутмай, «Ёлдаш» газетде чыгъарагъаныгъыз учун разилик билдирме сюемен…