«Ана тил» дегенде, гьар адамны гёз алдына Ана гелегенге шеклик ёкъ. Ана тилге этилеген абур да, сый да оьзюню сютю булан авлетлерини юрегине сингдиреген аналагъа этилеми экен деп де ойлашаман. Ана тилни оьсювю – яшларда. Оланы ана тилге бакъгъан янашывундан, ана тилни билегенлигинден савлай халкъыбызны гележеги гьасил бола, огъар бакъгъан сюювню гючлендирмек буса уллуланы аслу борчу гьисаплана.
Миллетлер – халкъланы байлыгъы. Лап аз адамлар сёйлейген тилни де оьз башгъалыкълары бар. Милли тиллер гьар заманда да бютюн Дагъыстанны маданиятыны кюрчюсю бола гелген, милли тили болмагъан жамият ёкъ. Оьзлени ана тиллерине бакъгъан якъда сансымай янашыв бютюн милли маданиятны бузулувуна элте. Ана тилни тас этиливю булан бирче халкъ оьзю де тас бола.
Гьалиги охувчу яшланы оьзлер тувгъан ата юртуну яда районуну гьакъында онча билегени де ёкъ десек де ярай. Ата-анасын да, ата юртун да, ана тилин де сюймейген, тувгъан ерини тарихин де билмейген охувчу буса, оьз Ватанын сюер деген затгъа инанма да къыйын. Школада шолай яшларыбыз болмасын учун, биз, муаллимлер, бир къолдагъы бармакълардай бирлешип, барышып чалышагъаныбызгъа сююнебиз.
Бабаюрт кёп миллетли юртгъа айланып битген. Мунда къумукълар да, аварлар да, лаклар да, лезгилер де ва олай оьзге миллетлер де татывлукъда яшай. Кёп миллетли охувчу яшлар къуршалгъан школада буса муаллимлеге бирден-бир къаст этип чалышма тюше. Шону да гьисапгъа алып, биз бары да гючюбюзню, пагьмубузну яшланы арасында татывлукъну, дослукъну болдурувгъа бакъдырабыз.
«Ватан неден башлана?» деген бек тизив йыр бар. Ватан гьеч затдан башлана буса, школадан башланадыр. Дейгеним, савлай Ватан оьзюнден башланагъан школада бу гиччи «пачалыкъда» биз яшланы ана Ватанын да, ана топурагъын да, ана тилин де герти кюйде сюйме уьйретме герекбиз. Къакъакъ ва къазакъ йырлар бар чакъы, ана тилге бакъгъан якъдагъы бизин сюювюбюз артса тюгюл, азма тюшмей.
Ананы акъ сютю булан бирче къаныбызгъа-жаныбызгъа синген къумукъ тилибизни гьакъында кёп йырлар язылгъан, кёп арив сёзлер айтыла. Тек нечакъы язылса да, нечакъы айтылса да, шо азлыкъ эте. Биз оьзю булан оьктем болма герекли халкъыбызны тарихин, ону оьзге миллетлени арасындагъы ерин, оьсюв ёлларын яхшы билме борчлубуз. Бизин ана тилибизни гьакъында эсгерсек, ону тарихи тамурлары бек теренде.
Дюньяда къумукъ тилге ошайгъан кёп тюрк тиллер бар. Буссагьат шо тиллерде 130 миллиондан да артыкъ адам сёйлей.
Биз къумукъ тилни сюегендей, бары да халкъ сюйсе, дюньяда бирлешив де, татывлукъ да болажакъ. Тиллени ва миллетлени ахтарагъан алимлер ёкъ болуп къалгъан халкъланы ва тиллени мисалгъа гелтирме бола. Тили сёнмеге башлагъан халкъ гьар заман да оьз тилини оьмюрюн узатмагъа къаст эте, шо гьалгъа тюшгенине къыйнала. Шолай гезиклерде бары да зат халкъдан гьасил бола.
Артдагъы он йылны ичинде оьз тилине ва маданиятына бакъгъан якъда дагъыстанлы яш наслуну муштарлыгъы тёбенлешгени гёрюне. Китап тюкенлерде къумукъ тилде чыгъарылагъан китаплар ятып къала. Шо – бек къувунлу гьал. Неге тюгюл, герти кюйде билимли адам болмакъ учун оьз маданиятын, оьз тарихин билмеге тарыкъ. Ана тилни гёзеллиги шо тилде сёйлейген миллетни адатларын, халкъ арада юрюлеген мердешлерин, адабият тарихин байлашдыра.
Гьар кимни де ана тили биринчи абатын алып битгинче де огъар аявлу болма тарыкъ. Тилин аявлап, сююп къоймакъ азлыкъ эте. Неге десегиз, эгер адам ата-бабаларыны тилин билмей буса, ону ругь байлыгъы тас болур, ону толтурма бажарылмас. Шо бир вакътини ичинде адам оьзге халкъланы маданиятын толу кюйде билип болмай.
Халкъланы ер юзюнден ёкъ этмек учун къыргъын гьажатлы тюгюл. Шо халкъгъа оьз тилинде сёйлемейгенлик, оьз тарихин ва маданиятын уьйренивню гери урмакълыкъ таманлыкъ эте. Ата-бабаларыбыздан бизге аманатгъа къалгъан ана тилибизни гележеги янгы оьсюп гелеген яш наслудан гьасил болагъанын унутма тюшмей. Эгер милли башгъалыкълардан магьрюм къалса, миллетни бузулувуна ва гьатта ону ёкъ болувуна элтер. Шо саялы да, гьюрметли ёлдашлар, халкъ болмаса, тил болмайгъаны булай да англашыла. Тек тил болмаса, халкъ болмайгъанны унутма тюшмей.
Ана тилни теренден уьйренмеге, билмеге, яшланы юреклеринде гьасиретликни, гьаваслыкъны артдырмакъ буса – школада аввал башлап бизин, ана тилден дарс берегенлени, туврадан- тувра борчубуз. Биз къумукъ тилни сюегендей, бары да халкъ сюйсе, дюньяда бирлешив де, татывлукъ да болажакъ.
Гёзел ГЬАСАНОВА,
къумукъ тилни ва
адабиятны муаллими.
Бабаюрт.
