Къумукътюзде майсан (апрель) айны ярыкъ ва шавлалы гюнлери сююндюре. Чакъда-чакъда Каспий денгизни ягъа бойларындагъы авлакъларда алмашынып эшеген еллер язбашны атир ийислерин яйып, гьаваны тазалыгъын гьюрметлеп къол ялгъайгъанына алгъыш этмей болмайсан. Айлана якъдагъы бав-бахчалар, чум талалар, жие, алма, шаптал бавлар чечекленип-тюрленип, сигьрулу саргъылт, боз, акъшылт тюслеге бёленегени де мердешли кюйде давам этиле.
Язбаш – йылны эртени
Жанлы табиатны гьайран гьаллары уллулагъа йимик, яшлагъа да илгьам берип, гёнгюнгню хошландырагъаны разиликни тувдура. Шо заман, авлакъ ишлени лап да къыставуллу гюнлеринде, заманны гьар сагьатын аявлап, асувлу кюйде къолламакъ учун гьаракатны болдурмасакъ, тюшюмлени тас этивлерден къоруп сакъламагъа бажарылмайгъаны гьакъда да унутмайыкъ.
Озокъда, алгъасавлукъгъа ёл бермеге тюшмей. Айтмагъа сюегеним, кёп йыллыкъ сынавдан пайдаланып, бир ва кёп йыллыкъ оьсюмлюклени бары да къуллукъларын белгиленген болжалларында сан яны булан оьтгерив гележек учун агьамиятлы болажакъ.
Язлыкъланы чачыв юрюле
Бизин аграр республикабызда адатлангъан кюйде, язлыкъланы чачывгъа айрыча тергев бакъдырыла.
2023-нчю йылда юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы асувлу кюйде къолламагъа гёз алгъа тутулгъан. Бар имканлыкъланы къолдан чыгъармайлы, гьали де 250 минг гектар майданларда язлыкъланы чачывда юрюлеген гьаракат гюн сайын гючлене.
Гьайдакъ, Къаягент, Къарабудагъгент, Хасавюрт, Къызылюрт, Бабаюрт, Буйнакск, Дербент, Сулейман-Стальск районларда язлыкъланы чачывда йимик, кёп йыллыкъ оьсюмлюклени агротехника чараларын оьтгеривде де овощчулар, бавчулар ва юзюм оьсдюрювчюлер борчларына бажарывлу кюйде янаша.
Дагъысын айтмагъанда, бу йыл бизин республикабызда 1 миллион 500 минг тондан да кёп къадарда авлакъ ниъматланы оьсдюрмеге ва тас этивлерсиз къайтармагъа умут этилине. Шолайлыкъда, республикабыздагъы ва тышдагъы къоллавчуланы сурсат аманлыгъын болдурувгъа лайыкълы къошум этилежеги шекликни тувдурмай.
Шитил салына
Не чачсанг, шону аларсан. Сан янлы урлукълардан гьазирленип оьсдюрюлген шитилни тюшюмю гьар тюрлю зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа, сувукъгъа чыдамлы болагъаны гьакъда белгили. Демек, сан яны шекликни тувдурагъан оьсюмлюклерден пайдаланмайлы, ерли шартлагъа чыдамлы жураларын танглавдан тюшюмню моллугъу ва аманлыгъы гьасил бола.
Загьматда да, яшавда йимик бары да тас этивлер гьайсызлыкъдан, эринчекликден болагъаны гьакъда унутмагъа тюшмей. Айтмагъа сюегеним, оьзюгюз учун къыйын гёрмейли, оьз топуракъ пайларыгъызда оьсдюрюлген овощланы сайламлы тюшюмюнден-емишлеринден урлукълар гьазирлемеге ва къолламагъа къаст этейик.
Бугюнлерде бизин республикабызны тюзлюк бойдагъы районларында овощ оьсюмлюклени шитилин хасилеге салыв генг кюйде юрюлегени гёрюне.
Сийрек салынгъан согъанны башы уллу бола деп негьакъ айтылмай. Шону учун шитилни салагъанда да ерни къызгъанып, овощ оьсюмлюклени тыгъыс этив хайыргъа токътамайгъанын кёп йыллыкъ сынав ачыкъ этип гёрсете. Шитил салывну оьзюне хас асувлу къайдалары бары гьакъда да унутмагъа ярамай.
Биринчилей, овощланы шитили аслу гьалда алданокъ сюрюлюп, азыкъландырылып, сугъарылып онгарылгъан бавукълугъу бар топуракъларда салына. Шитил булангъы къарамукъ сыдраларын къыблабой топуракъларда гюнбатышдан гюнтувушгъа багъып гьазирлемеге таклиф этилине. Темиркъазыкъ бойларда буса темиркъазыкъдан къыблагъа багъып сыдралар этиле.
Денгизбой ягъалардагъы топуракъларда, Къараман авлакъда таргъу жибижейни оьсдюрювге ва пайдаландырывгъа алдан берли айрыча тергев берилип гелген. Белгили болгъаны йимик, шитили де язбашны орталары бола туруп гечге таба тыгъыс этилип салына. Тийишли къуллукъларындан таъмин этилинсе, таргъу жибижей биринчи сувукълар болгъунча тюшюм берегенин де кёп йыллыкъ сынав аянлашдыра.
Таргъу жибижей яйылгъан хасилени дёрт де мююшюне ер-ерде аччы жибижейни шитиллерин чачмагъа да яражакъ.
Тереклер орнатыла
Майсан айда бахча-бавларда, юзюмлюклерде тереклер, емиш уьлкюлер ва борлалар орнатыв генг кюйде оьтгериле. Орнатыв ишлерде де тюшген-тапгъан орнатыв материаллардан пайдаланмайлы, не ерде оьсдюрюлгенине байлавлу болуп баян береген шагьатнамаларына жаваплы кюйде янашмасакъ бажарылмай.
Къаягент къурукъну тёрюнде ерлешген Гьюсемегент юртгъа айланадагъылар бавчуланы отаву деп негьакъ айтмай. Бугюнлерде мен шогъар бирдагъылай шагьат болдум. Юртлу хоншум Солтанпаша Агьматов йылда минглер булан шаптал ва оьзге емиш тереклени гьар тюрлю жураларын бюр салып, къыйып оьсдюре. Шолайлыкъда, сайламлы емиш тереклерден бавунда ол оьзю де пайдалана ва базарлагъа чыгъарып да ломай кюйде къазанч эте. Ону йимик сынавлу ва бажарывлу бавчулар бизин юртда аз тюгюл…
Емиш тереклени, уьлкюлени, борлаланы орнатагъанда да сынавгъа ва илмугъа кюрчюленген къайдаларындан пайдаланмагъа таклиф этилине. Емишли терек – алаша герек деп негьакъ айтылмай. Муна шо саялы да, гьалиги заманда бизин республикабызда интенсив къайдада салынгъан бавланы оьсдюрюв айрыча якълав таба. Неге десегиз, артыкъ бийиклиги булангъы тереклени тюшюмюн оьсдюрмеге, гьар тюрлю къуллукъларын яшавгъа чыгъармагъа, кютмеге къыйын.
Тереклени ва борлаланы орнатагъанда яралангъан тамурларын тайдырып ва башындан 60-80 сантиметр къоюп къысгъартып орнатмагъа тарыкъ болажакъ. Тереклени ва борлаланы къыйылгъан тюпгючлери бар ерлерин гюнжувакъгъа бакъдырып, топуракъны тюбюне басдырмай къоймагъа тюше.
Акъчабывну сырлары
Ав бар уьйден, бавдан аврув таймас деп негьакъ айтылмай. Озокъда, бав-бахчаларда акъчабыв, дарман урув ишлер оьсюмлюклени ва тюшюмню зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къоруп сакъламакъ учун оьтгерилегенин бирев де инкар этмеге болмай. Тек тереклени, елни, от тюшювлени ва шолай да къургъакълыкъны азабындан, къагьрулу сувукълардан къорувну къайдалары да пайдаландырылагъаны гьакъда билмек пайдалы болур.
Мисал учун айтгъанда, Каспийни ягъабой топуракъларындагъы бав-бахчаларда, дачаларда янгы орнатылынгъан тереклени елден къорумакъ учун байлавлар этип ва тиревлер салып сакъламагъа тарыкъ бола. Яллавлу исси ва къышны къагьрулу сувукъларындан къоруп сакъламакъ учун, тереклени тюп бойларына аслу гьалда акъчабыла. Акъчабагъан 10 литр сувну гьазирлейгенде, киречге 50-100 грам гёкташ да къошуп, иритип сюртсек асувлу болажакъ, къабугъу ярылмай оьсежек.
Гьалиги заманда сияла (тля) къабунагъаны саялы бавчулар, дачачылар кёп кант эте бола. Шону учун тереклеге сияла къабунгъунча «актара» ва шолай оьзге тюрлю агъулу дарманлар булан ишлетмеге герек. Сияланы оьзлеге азыкъ учун къомурсгъалар яягъаны гьакъда белгили. Муна шо саялы да, бавларда биринчилей къомурсгъалар чыкъгъаны булан, гечикдирмей дарман урула.
Майсан айдан тутуп, чёп отлагъа каза урув ишлер де башлана. Бутав ишлер токътатыла. Сугъарыв-азыкъландырыв ишлер буса овощланы шитили яйылгъан хасилерде генг кюйде оьтгериле.
Таклиф бизден – иш сизден!
