Боташюрт тарихи язывларда 17-нчи юз йылдан берли айтыла. Шо юрт Боташевлер деген сала-оьзденлени топуракъ мюлкю болуп токътай. Терик ва Солакъ оьзенни арасындагъы юртланы арасында гёрмекли ер тутгъан. Архивлердеги маълуматлагъа гёре, Боташ тухумну бирлери персия шагьланы сакълавда къуллукъ этгенлер. 19-нчу юз йылда Къумукъ округда бу тухумну вакили Токътабий Боташевни аты уллу гьюрмет булан айтыла болгъан.

Тарихлеге таяна туруп

Къарачайлы Эфенди Эрменби оьзюню китабында боташлылар Къарачайдан чыкъгъан деп яза. Кюнлю деген юртда айрыча ерде яшайгъан Боташ тухум оьзлеге тенг ёкъ деп гьатдан озагъан ишлер этмеге башлагъанда, юртлулар къаршы чыкъгъан. Китапда язылагъан кюйде, бир мажлисде оланы кёбюсюн эсиртип, яшайгъан ерни кюрчюсюне ерли бузгъан. Тухумну 7 уланы болгъан, оланы гьариси якъ-якъгъа гетелер: Къабарты, Осетия, гиччиси Бакъсан бойдагъы Былым деген юртгъа гёче. Олар барысы дегенлей баргъан ерлеринде оьзлени тапма бола. Китапда шу тухумгъа юртлулар къаршы чыкъгъаны башгъа байланы буйругъу­на гёре болма ярай деп де языла.
Боташевлени тухуму Россияда инг де бырынгъы ва белгили тухумланы бириси деп гьисаплана. Боташ – оьзлени оьз герби булангъы тухум. Къарачайны Хузрук деген юртунда Боташевлени тухум башы деп гьисапланагъан уллусуна белги де салынгъан. Туладагъы сумавар заводну ачгъанлар да Боташевлер деп де эсгериле. Шо санияты булан олар белгили болгъан деп де эсгериле.

Бу тухумдан кёп санавдагъы белгили адамлар чыкъгъан ва бирлерин эсгерсек де таманлыкъ этер: Балкъар адабиятны классиги, шаир, драматург, РФ-ни маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу Иса Боташев, физика-математика илмуланы доктору, дзюдо ябушувдан СССР-ни биринчи чемпиону Гьасан Боташев, Дав-Гьава гючлени генерал-майору Къанамат Боташев. Макъала язылып турагъанда Къанамат Донбасны ва Россиягъа янгы къошулгъан респуб­ликаланы аманлыгъын сакълайгъан хас асгер гьаракатны вакътисинде жан берди. Гёрсетген къоччакълыгъы учун огъар Президентни къарары будан Россияны Игити деген оьр ат да берилди. Шолай да, Къарачай-Чергес республиканы исполкомуну председатели Магьаммат Боташев, министр­лер – ич ишлерини, генерал-майор Казимир Боташев, юрт хозяйствосуну – Анзор Боташев, Къыргъыз илмулар академиясыны член-корреспонденти, илмуланы доктору Азрет-Амей Боташев, композитор, художник Руслан Боташев ва шолай юзлер булангъы ич ишлени къуллукъчулары, депутатлар, врачлар, композиторлар, гьакимият къуллукъчулар, алимлер, спортчулар ва оьзге тюрлю-тюрлю касбулары булан белгилилер. Интернетде шо фамилияны язсанг, юзлер булангъы белгили адамлар чыгъа.
Бу тухумдан чыкъгъан Алексей Боташев оьзюню «Боташ» деген китабында Боташ деген адам шумерлени заманында пача болгъан деп яза. Дунай-Волга Булгарияны пачасы 7-нчи асруда халкъны темирни ишлетме уьйретген деп де эсгере.
Къыпчакъланы бир тухумуна Боташ деп айтыла болгъан деп де охугъан­ман.
Мен шо тухумну наслусу, техника илмуланы кандидаты Рашитхан Боташев булан лакъыр этемен.

Уллу тухумну наслусу

– Мен уллу тухумну бугюнлеге етишген наслусуман, – дей Рашитхан Боташев, мени булан лакъыр эте туруп. – Шолай уллу тухумну бир гесеги бусанг, оьзюнгню гьар заманда да тергевлю юрютесен, терс ишлерден сакъланасан.

– Сизин тухум Россияда да белгили тухум, оьзюгюз де белгили тухумлагъа къошулгъансыз. Уллуларыгъыз Солтанмутну асгерине къошулгъанны эшитгенбиз. Боташюртну къургъансыз…

– Биз оьзюбюз Къабарты-Балкъар ва Къарачай бойданбыз. Дагъыстангъа Солтанмут Къабартыгъа асгер жыйма баргъанда къошулгъанбыз. Нас­лудан-наслугъа айтыла гелген хабарлагъа гёре, мени алтынчы атам Боташ Солтанмутну башчылыгъы булангъы давларда яхшы къоччакълыкъ гёрсетген. Солтанмут уллатабызгъа гьалиги Боташюрт бар ерде топуракъ гёрсетген. Биз де шонда юрт къургъанбыз ва бугюнлерде де яшап турабыз.

– Эгер де Солтанмут ер берген буса, гертиден де, яхшы игитлик гёрсетме герек… Алты да атагъызны атларын билемисиз?

– Мен шо ерлерин толу кюйде билмеймен. Къоччакъ тухумдан гьисап­лана болгъанбыз. Уллаталарымны атларын да билемен: Боташ, Магьаммат, Ислам, Токътабий, Магьаммат-гьажи ва мени атам Жалав. Булар барысы да Боташюртну къабурларында гёмюлген.

Бизин тухумну къыйынлы къысматы болгъан. Яхсайлы Патай Сулейманованы уллатабыз Токътабийни гьакъындагъы хабары бугюнлеге де етишген. Шамилни есир этгенден сонг II Александр оьзюню генералын Хасавюртгъа йибере ва инг де абурлу деп гьисапланагъан ер еси Токътабийге халкъны арасында Россиягъа къошулса яхшы деген англатыв ишлени юрютме тапшура.

«Пача сагъа, халкъ гьюрмет этеген ва абурлу адамгъа, оьзюню саламларын йибере ва къумукълар пачагъа инамлыкъ билдиргенни сюе», – дей генерал. Токътабий пача къумукъ халкъгъа этген заралын айта ва шо къыйыкъсытыв гьали де унутулмагъан­ны билдире.

– Къумукълар магъа тынглай, тек олар пачаны зулмусун унутмагъан. Шо англатыв ишлени де топуракъсыз къалгъан сала-оьзденлер юрютсюн, – деп къоркъмай жавап бере.

– Шолай жавап берсе де, пачаны янындан къысас гёрмей, уьстевюне, ону уланы Магьаммат-гьажини янгы къурулгъан Тав республиканы Хасав­юрт округуну начальниги этип сала…

–Заманлар алышына, пача башгъа бола. Уллатабызгъа да шо жаваплы иш тапшурула. Шо республика да узакъ сакъланмагъан. Большевиклер уьст болгъанда, гьал алышына. «Бир акълар, бир къызыллар» дегенлей, гьакимиятны алалар. Дагъыстанны десек де, савлай Россияны булгъавур заманы. Уллатабыз бу алмашынывлагъа къаршы чыгъа.

Белгили болгъан кюйде, гюбели поезд темир ёлну яннавуру булангъы юртгъа сув гелеген кюйде этме татавулну онгарып турагъанда, окоплар къаза деп юртлуланы гюллелеп оьлтюре. Хабарны эшитип, Темирханшурадан тез етишген Магьаммат-гьажи, гьар абзарда бир тазият гёрюп, бек талчыгъа ва оьч алма токъташа.

Гюбели поезд Герзелден ари барып болмай: адамлар поезд ёлну рельслерин тайдырып къойгъан экен. Янгыдан артгъа багъып барагъан­ поездни Магьаммат-гьажи оьзюню отряды да булан аралай, Акъташ оьзенни кёпюрюн атылта ва кёп солдатны къырып къача. Ол яшынып тургъан. Сонг, бир урушда ол яралангъан ва азарханагъа етишдирилген. Ол ярадан сав болмай оьле, шону оьлгенлигин гертилемек учун палатаны сакълайгъан красноармеец сюекге сюлче чанчып да тергей.

– Авлетлери не юрютгенлер? Олагъа гюч болмай къалгъанмы?

– Магьаммат-гьажи Мычыгъышда белгили тухумну къызы Сапият булан уьйленген. О тухум Персиядагъы Азербайжан деген провинциядан чыкъгъан. Олар шавхалны тайпасындан, мунда болгъан тюртюшювлерде утдуруп, Персиягъа къачма борчлу болгъанлар. Сапиятны 4-нчю атасы Къасым 2 уланын да алып, башлап Азербайжангъа чыгъа, ондан Дагъыс­тангъа, сонг да Борагъан юртда ерлеше. Ол кёп тиллени билеген адам болгъан. Гьатта пачагъа язылагъан кагъызланы таржума этип де ишлеген. Эки де уланы арив ишлеге тюшген, оьзю де генерал-майор чинге ерли гётерилген. Ону уланы Магьамматны къызы Сапиятны мени уллатам Магьаммат-гьажи алгъан. Булагъа да 3 улан ва бир къыз тува.

Уллу уланы Сираждин башлап Тюркияда, сонг Парижде Сорбонна университетни битдирип, шонда ишлеп къала. Атасы Тав республиканы башы болгъанда, Сираждинни бу якъгъа чакъыра ва арив ишге белгилей. Эсгерилген къалмагъаллардан ва атасы оьлтюрюлгенден сонг Сираждин иниси Тажитдинни де алып тыш пачалыкъгъа чыкъма къарай. Тажикистандан чыкъма къарагъанда тутулалар: Сираждинни гюллелей, Тажитдинни буса 20 йылгъа туснакъ эте. Ол туснакъдан чыкъгъанда Душанбеде яшап турду. Чакъда-чакъда бизге геле эди. 1979-нчу йылда гечинди ва Тажикистанны тахшагьарында гёмюлдю. Гёмегенде мен де ортакъчылыкъ этдим.

– Магьаммат-гьажини къызы ва сени атанг не болдулар?..

– Къызы Умрай Хасавюртдагъы белгили тухумну адамы Къырымсолтан Кълычевге эрге барды ва арив яшады.

Мени атам Жалав 1911-нчи йылда тувгъан. Дагъыстандагъы медицина институтну битдирип, врач болуп ишлеген. Офицер, Уллу Ватан давну ортакъчысы, орденлер-медаллар булан савгъатлангъан. Дав битгенде де ол башлап Австрияны Вена шагьарында бизин асгерлер токътагъан ердеги госпитальны баш врачы болуп тургъан. Сонггъу йылларда Уфа шагьарда, Грузияда, Азербайжанда, Белоруссияда ва Украинада асгер бёлюклерде къуллукъ этди. Медицина къуллукъланы подполковниги.

Ёллар кёп буса да, бириси сайлана

– Атангны ёлун тутмай нечик къой­гъансан, таклиф этилинмедими?
– Атам медицина къуллукъчу болажакъсан деп тутду. Гертиси, мен сюймей эдим. Буса да, Дагъыстан медицина институтгъа бардым ва уьчюнчю экзаменден 3 къыймат алып, тюшюп болмадым. Мен чи орус тилни сув йимик биле эдим, гьаран орусча сёйлейгенлер де тюшгенде, мекенли гёнгюм чыкъды.
Атам шо вакътиде Вологдада къуллукъ эте эди. Янына чакъырып, Ленинграддагъы денгиз касбучулар гьазирлейген институтгъа салды, савлугъумну гьалына гёре, тайма тюшдю. Ондан сонг Череповецдеги байлавлукъ асгер училищеге, Харьковдагъы институтгъа да тюшюп охудум. Гёзлерим осал эди, шону учун тайма тюшдю. Артда Грозныйдагъы нап институтгъа тюшдюм, шону битдирип, бир кафедрасында ишлеп турдум. СССР-ни приборлар къурув министерлигине табилигиндеги бёлюкде ишлеп турдум.

– Сиз Дагъыстанда нап ишлетеген завод къургъанланы бириси деп де эшитгенмен…

 – Шолай да болду. Мен Грозныйда дав агьвалатлар башлангъанда, юртгъа къайтдым. Мени ишлеген еримни ва билимимни англап, «Дагнефть» деген бирлешивге чакъырды. Шонда ишлейгенде мен янгы дизель ягъарлыкъ чыгъарагъан завод къурдум ва баш механик, сонг баш инженер болуп ишлеп турдум. Шолай гетди яшавум. Мени агьлюм де – белгили врач Шамхал Шамхаловну къызы Мадина. Кёп йыллар Дагъыстан медицина институтну бёлюгюню начальнигини орунбасары болуп ишледи.

– Авлетлеригизни сизин касбуну сайлагъаны болдуму?

– Ёллар кёп буса да, бириси сайлана. Мени 1 уланым ва 4 къызым бар. Магьаммат ва Найида «Дагнефтепродукт» деген жамият къурумда ишлейлер, уьч къызым – медицинада. Нечик де, яшлар мени ва уллатасыны ёлун сайлагъан. Тамур терегибизни биз де бир бутагъыбыз, уллуларыбызны васиятына амин болуп яшажакъбыз. Биз чи оьмюр сюргенбиз, шолай васият мен яшларымны яшларына да этемен. Бугюн мени 15 торунум бар. Шолагъа Аллагь савлукъ берсин.

БИЗИН МАЪЛУМАТ:

Рашитхан Жалавович БОТАШЕВ 1979-нчу йылда техника илмуланы кандидаты деген илму ат алгъан. Тюрлю-тюрлю йылларда «Красный молот» деген заводда бёлюкню начальниги, Мычыгъыш-Ингуш АССР-ни промышленный министерлигинде бёлюкню начальниги, СССР-ни приборлар къурагъан министерлигинде конструктор болуп ишлеген.