Инсанны яшавунда эки якъны гёрюп яшама яхшы эди деген ой бир заманда да таймай турма тарыкъдыр деп эсиме геле. Гьар ерге баргъанда шо якъгъа гёре гьислеринг артып, янгы дагьни алагъандай бай боласан. Таъсирли мюгьлетлеге ёлугъасан. Алда билмей тургъанынг артда гелип сагъа ёлдаш бола буса, ондан артыкъ не бола? Адамны англав даражасы артагъандан къайры, къылыкъ-хасиятлары да чарлана.
Сапар чыкъма сюймейгенлер де кёп ёлугъа. Сюегенлер де бар. Мен де шоланы бириси бусам ярай. Къыргъа чыгъып къайтгъанда, яшап турагъан еринге де башгъа гёзден къарайсан, яхшысын-яманын ювукъдан англайсан. Шолай, гиччиден берли де мен барма мурат тутгъан ерлени арасында Ленинград, Волгоград биринчи шагьарлар эди.
Бу йылны январ айында авлетбалабыз Магьаммат Къапуров армиягъа чакъырылды. Бир айдан, ол Ватангъа аминликге ант береген гюн, биз де Волгоградгъа гетдик. Агьлюм Умрапият булан оланы асгер часты ерлешген ерге бардыкъ. Шо ер шагьардан аз ариде. Армиягъа чакъырылгъан яшлар ант (присяга) береген вакъти олар учун бек таъсирли болагъанны мен оьзюмню башымдан гетгени саялы биле эдим. Тек ата-ана учун ону нечик таъсири бар экенни шо заман англадым.
Ватан деген сёзню уллу маънасы бар. Ону толу кюйде англама бажарыла буса, инсанны даражасы дагъы да бийик ва гёрмекли болагъаны тезден белгили. Армия яшланы чыныкъдыра. Асгер форма гийип, Ватангъа берилме герекли борчун кютюп къайтгъан сонг, олар эр санына гирип, бирден-бир гёрмекли болалар. Мелте чагъындан жагьиллик чагъына гёче. Оьзлени гележек яшавларына да мекенли гёзден къарайгъан бола.
Ант берип битгенде, частны командованиеси, шагьар администрациядан гелген вакил оьзлени къутлав ва насигьат сёзлерин айтгъан сонг, мени де, ата-ананы атындан ёравлар айтма деп сагьнадагъы микрофонну алдына чакъырды. Шонда айтгъаным къумукъ тилге гёчюрюлгенде шулай эди:
«Мен Дагъыстандан гелгенмен. Бугюн Ватангъа аминлигине ант берип, ону армиясыны сыдраларына янгы къошулгъан солдатланы арасында мени авлетбалам Магьаммат да бар.
Аявлу, яшлар. Сизин учун бугюн айрыча эсде къалардай таъсирли. Неге тюгюл, Ватанны, Россияны Савутлу Гючлерини сыдраларына къошуласыз. Шо – оьктемлик. Россияны асгер тарихи ону ерлешген ери йимик бек уллу ва гёрмекли. Россия – оьзге табиат байлыкъларыдай, кёп миллетли патриот ругьу дюньягъа айтылгъан халкъы булан да бай уьлке.
Бугюн сиз, бирдагъы янындан, оьктем болма тарыкъсыз. Неге тюгюл, сиз армияда къуллукъ этме чакъырылгъан бу ерлерде бизин армия Волгоград ябушувда, адам инанмасдай четимликлени енге туруп къагьрулу давларда немис-фашистлерден уьстюн гелген. Шо уьстюнлюк биз Уллу Ватан давда етишген Уллу Уьстюнлюкню кюрчюсю болгъаны да белгили. Волгоград ябушувда бизин халкъ ва армия гёрсетген ватандашлыкъ ва патриот ругь дюньягъа айтылгъан. Шо патриот гьис – Россияны халкълары учун да битмейген ва бир заманда да сёнмежек уьлгю.
Сизге эсен-аман асгер борчугъузну да кютюп уьйлеригизге къайтмагъа насип болсун!»
Яшырма не бар, уллу уьлкебизни къайсы бойларындан да гелгенлени арасында магъа, дагъыстанлыгъа, сёз бергени арив тийди. Тюзю, мен о гьакъда биревге де айтмагъан эдим. Тек частны командованиеси мен шо гюн гележекни (магъа сорамай) билип, ёравлар айтсанг арив болажакъ деп англатды. Онча уллу частда бир нече болса тюгюл, дагъыстанлылар да ёкъ эди. Мен Россияны язывчуларыны ва журналистлерини союзларыны члени экенни де англагъан буса ярай деп эсиме гелди. Иш онда да тюгюл. Биз оьзюню гьалиги халкъына да бек абур этеген, Игит-Волгограддагъы асгер бёлюкде мени, дагъыстанлыны эс этип билгенлик гьона шо – инг де аслусу. Бу якъны халкъыны саламатлыгъын ва гьакъ юреклилигин исбат эте.
Волгоградда, ондан тышда да, бу бойдагъы адамлар айрыча рагьмулу экени ва оьктемлик тутмайгъаны гёрюне. Бирдагъы янындан, оланы арасында яманлыкъ, алдатып оьзюме яхшы этейим деген терс къылыкълар шо уллу къыргъын ябушувланы вакътисинден берли де ёкъ болуп гелгенине инанасан. Ватангъа аминлик буларда айрыча арив ренклер булан этилген суратгъа ошай.
Бу ерде биз баргъан асгер бёлюкде гёрген шулай бир затны айтмасам бажарылмай. Частны ичиндеги уллу майданда гёз алгъа тутулгъан чаралар башланагъанда, Россияны гимни согъулду. Шо вакъти артдан таба бираз ариде бир къара ит кёкге багъып бёрю йимик улума башлады. Биз гелгенлер англамай турдукъ. Асгер къуллукъ кютегенлеге англашыла болгъан. О ит гьар гюн эртенлер, частда гимн согъулагъанда, сайки, шо макъамгъа къошум этейим яда оьзюню де гьалаллыгъын билдирейим деп болма ярай, улуй экен. Шо гьакъда частдагъы бир офицер де айтды. Мен бек тамаша болдум. Итлени адамгъа берилгенлигин эшитсем де, шолай англавлу экенин билмей эдим.
Бирдагъы тамаша болгъаным, Волгоград Россияда – инг де узун орамы булангъы шагьар. Шо орамны узуну 100 чакъырымдан артыкъ. Волга оьзенни бою булан ерлешген. Озокъда, Волга оьзенни бир янын инг де кёп мезгилге елеген шагьаргъа «Волгоград» ат да арив къыйыша,«Сталинград» да къыйыша. Ерли халкъ, мен англагъан кюйде, оьзлени шагьары янгыдан алдагъы атына къайтгъанны сюе. Бу йыл Волгоградда Иосиф Сталинге памятник де салынгъан. Болса да, гележекде де бу шагьар Волгоград кюйде къалажакъ деп эсиме геле. Гертиден де, уллу, арив ва аты даимликге айтылгъан шагьар гьисаплана.
Мен йигирмагъа ювукъ гьар тюрлю шагьарланы темир ёл вокзалларын оьзюм болуп гёргенмен. Волгоградныки – шоланы арасында инг аривлеринден бириси. Вокзал, темир ёлну янындан тюгюл, ону шагьаргъа бакъгъан янындан бек арив гёрюне. Уллу ва бийик бинаны тамларыны уьч ери темирден къуюлуп этилген монумент композициялар булан безендирилген. Вокзалны алдында майданы да бар.
Бу вокзалны ичи де бек мукъаятлы ва арив. Аслу залыны дёгерек пурхасындагъы уллу сурат композиция да тергевню тарта. Олай гёзеллендирив бир-бир вокзалланы пурхаларында да ёлугъа.
«Сталинградгъа» сапар этилген сонг ондагъы «Мамаев курганны» гьакъында да айтмаса бирдокъда къыйышмай. Тек о башгъа тема. О гьакъда айрыча сёйлеме тарыкъ. Ону таъсирин бир-эки сёз булан англатма болмай.
Озокъда, шагьарлар гёрюнюшге арив ерлери булан бизин тергевюбюзню тарта. Шо ерге тарихи гёрмеклигин де къошсакъ – гьислер бирден-бир арта. Тек къайсы шагьар да яшайгъан халкъыны гелгенлеге янашагъан кюю булан да юреклеге синге. Шо янындан да Волгоград шагьар таъсирли.
