Экономикасы тюзевлю элни гьар не ягъындан да гючю де, халкъыны таъминлиги де къолай болагъаны гьакъда мисаллар эсгерип баянлыкълар бере турмакъны буссагьат онча гьажатлы да гёрмеймен. Шону учун да гьар ер, демек, гьар эл оьзюню табиат шартларына къолай къыйышагъан тармакъланы бир къадар кюю булан сама юрютмек учун багъыйлы чаралар гёрсе пайдалы экенини гьакъында ой ва иш къурмакъны маънасы уллу экенине тергевюмню бакъдырмагъа сюемен.

Бизин Буйнакск районгъа тийип­ айтгъанда, юрт хозяйство мунда экономиканы кюрчю ташыны асламы экенин эсгермеге тийишли. Юрт хозяйствону бар этеген тюрлю тармакълар да аз тюгюл. Бизде шоланы асламлары оьсюмлюкчюлюк ва гьайванчылыкъдыр. Оьсюмлюкчюлюк оьзюне кёп ишлени, гьатта саниятланы къуршай ва сабанлыкълардан, биченликлерден, бав-бахчадан баш ала. Буланы барысыны да «баш булагъы» болуп токътай – ер, топуракъ.

Алдан берли де топуракъгъа кюллю махлукъну азыкъ беривчюсю деп негьакъ айтылмагъан. Шону гьакъы­къатын къолай англайгъанлар нечакъы арывлу гьаллагъа тарыса да, топуракъдан, дагъы да мекенлешдирип айтгъанда, сабанчылыкъдан айрылмагъанлар. Шолай ёлдашланы къастлары булан районда артдагъы йылларда топуракъланы къоллав, гьайванчылыкъдагъы ишлер яхшылашгъаны да эсленмес йимик тюгюл.

Гетген йылгъы далиллеге гёре, бизин районда къурум якъдан башгъа-башгъа къалипде ихтияр­лары булангъы юрт хозяйство бирлешив­лени санаву 30-дан оьте. Сабанчы-фермер хозяйство болуп ва оьз онгачалыгъында иш юрютюп, оьсюм­люкчюлюкде чалышагъан: ашлыкъ, овощлар, емишлер, эт, сют, йымырткъа болдурув булан 22 минг 123 адам машгъул. Янгыз юрт хозяйство кооперативлерини санаву 108-ден къолай болуп тура.

Буйнакск районда юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы оьлчевлери 126 500 гектаргъа тенг. Шоланы да 18900 гектары – чачывлар. Гьасили, юрт хозяйство гьажатлагъа гёрсетилген чакъы ерлени 15 процентин тута янгыз сабанлыкълар. О буса гьар жамиятны ва савлай гьукуматны сурсат ниъматларыны аслу булагъы бола.

Буссагьат сабанлыкълагъа къуллукъ этив етдирикли тюгюл. Шоланы гьалиге 4330 гектары, демек, 22,9 проценти тюгюл къолланмай. Тек биз артдагъы йылларда къысыр къалдыргъан ерлени де айтсакъ, 2 минг 500 гектар топуракъланы да къошгъанбыз. Шоллукъда, 2022-нчи йыл 3600 гектарда ашлыкъ болдурдукъ. Шону 3340 гектары будай, 260 гектары да арпа эди.

Тюзюн айтма тарыкъ, гюзде, язбашда бек арив берекетли янгурлар да болгъан эди. Дагъы да яхшы эди айры-айры сабанчыланы гьаракаты. Шону яхшылыгъындан гетген йыл биз бир заманда да болмагъан кюйде мол тюшюмлер оьсдюрдюк. Районну тарихинде биринчилей гьар гектардан орта гьисапда 30,6 центнер сан янлы бюртюк алдыкъ, «Карантайны» 131 гектарыны гьариси 57,5 центнер будай берди. «Гьажимурзаев» деген кооперативлени бир-бир участкаларындан буса 60 центнерге тармашагъан кюйде ашлыкъ орулду.

Гьасиликалам, оьзлеге герти сабанчылар деп айтма ярайгъан бизин бир нече ёлдашланы къасты булан бизин район савлай республикада лап мол тюшюмлер алды. О гьакъда республиканы гьакимияты оьзгелеге уьлгю гьисапда нече керен бизин авлакъчыланы макътады.

Сонг да, бизин шагьардагъы юрт хозяйство коллежде сентябрни 14-нде савлай республиканы оьлчевюнде уьлгюбюзню уьйренивге ва яйывгъа гёре хас генгеш оьтгерилди. Шонда юрт хозяйство министрни 1-нчи заместители Ш. Шарипов ва республикада ашлыкъ болдурагъан 9 районну вакиллери де ортакъчылыкъ этген эди.
Мен не айтма сюемен. Биринчиси – кимлер нелер айта турса да, тийишли къуллукъланы авадан пайын сама ерине етишдирип кютмеге къаныкъса, топуракъны кюю булан азыкъландырса, илмуну, техниканы янгылыкъларын асувлу къолласа, бизин шартларда да ашлыкълардан нечакъы да мол тюшюмлер алмагъа бажарыла.

Озокъда, Яратгъаныбызны янгур­лары да болмаса, оьз муратларына етишме тынч тюгюл. Тек гьар-бир берекет жигерли гьаракатдан да, топуракълагъа къуллукъ этивню культурасы не даражада экенинден де гьасил бола. Бизин шартларда топуракъланы асувлу къолламакъны айрыча уллу пайдасы бар экенине мюкюр болгъанбыз. Шону да янгы технологияларын билмеге герек. Харш тартып, топуракъны къатлавларын чюйре айландырмай сюреген кюйню де биз арив гёрюп турабыз. Шолай этгенде, паранза болмай шону уватывну авараларындан къу­туласан. Шо ягъындан уьлгю уьйренмек муратда мен гетген йыл оьзюм булан бир нече фермер ёлдашланы да алып, Ростов областны Сальск, Ставрополь крайны Совет районларына баргъан эдим. Шонда фермерлер холдинглер къуруп, кёп уллу майданланы ишлете. Техникасы да, технологиялары да кёп алгъа гетген. Биз шонда барып бош да къайтмадыкъ. Республикада биринчи болуп топуракъны харшлагъа айландырмай, хоталап «сюреген» техника ясандырывлар да алып гелдик. Иш чалт да юрюле, сан янлы да бола.

Шоллукъда, гьар не тармакъда илму-техниканы янгылыкъларын къоллавгъа, топуракъны ишлетивню культурасын артдырывгъа не амал этип де кёп тергев бермеге тарыкъ. Ёгъесе алгъа барывдан магьрюм къалмакъ бар.
Бирдагъы агьамиятлы зат – урлукълар. Оьз заманында академик Вавиловну: «Азман урлукъдан асламлыкъ къаравулламакъ гьабаслыкъдыр…», – деген калималарыны агьамияты буссагьат да уллу. Биз урлукъланы да лап санлы жураларын къолласа яхшы экенин иш сынавубузда гёрюп турабыз. 500 гектардан да къолай ердеги (сырт топуракълардагъы) тарлавлагъа бермеге деп Ставрополь крайны Зеленекумск шагьарындан 25 тон «Амофоска» кюйлевючлер де гелтиргенбиз.

Гележекде ашлыкъ оьсдюрювню толу кюйде «хотгъа» салмакъ учун уллу авлакъланы ишлетеген кюйге гелмесе болмай. Тек топуракълар пайлангъанлыкъ шо ягъындан гененип ишлемеге къоймай. Бизин районда пайлангъан сабанлыкъланы гьар адам башына тиеген чакъысы – 0,25 гектар. Адамланы хыйлылары мени пайым, не сюйсем этемен деп , не башгъалагъа бермей, не оьзлер къолламай. Тек законда тюз еринде къолланмайгъан сабанлыкъланы къайтарып алып, район еслигине бермеге тарыкъ деген токъташдырыв да бар.

Бирдагъы айтаман, увакълап сюрювлерден, чачывлардан пайда аз. Шондан айланышгъа, къыйынгъа гёре зат чыкъмай. Бу масъаланы да кёп артгъа тебермей чечмесе ярамай. Сабанчылыкъларда от, халта тюгюл, ашлыкъ болдурма герек. Ашлыкъ, аш – бары затгъа баш деп айтылагъаны негьакъ тюгюл чю. О болмаса – тирлик ёкъ. Тирликсиз буса гьайванчылыкъны айындырмагъа бирдокъда бажарылмай.

Дюнья сынаву ва бизге хоншу бир нече эллердеги сабанчыланы ишлери гёрсетип турагъаны йимик, гючлени бирлешдирип, уллу хозяйстволар яратып, кёп ерлени сюреген кюйню этмеге тюше. Бизин районну шартларында, лап азындан алгъанда, 200–250 гектарны туташ ишлетмекден асув бар. Онда бир гесекни, мунда бир гесекни сюрюп увакъланмакъны умпагьаты ёкъ. Бизин район фермаланы гьажатлары учун, 50,2 минг тондан аз болмагъан къадарда тирлик топламагъа тарыкъ. Шо муратгъа етмек учун буса бизде сюрюлюп чачылагъан тарлавланы оьлчевлерин, лап азындан алгъанда, 8 минг гектаргъа сама етишдиреген кюйню этмеге, шоланы да гьар гектарындан 30 центнерден кем болмайгъан кюйде тюшюм къайтармагъа герек.

Гьар тармакъда гьакъыкъатда иш торайтгъанлагъа Гьукуматны янындан гёрсетилген акъчалар бар. Шоланы алгъанлар да бар. Тек ашлыкъ оьсдюрювчюлени кёплери шо тайпа кёмеклерден гьалиге магьрюм. Себеби – «Юрт хозяйство гьажатлагъа гиреген топуракъланы ишлетивню гьакъындагъы» Законну 10-нчу статьясыны 8-нчи пунктуна гёре топуракълар фермерлени еслигине гийирилип бегетилмегенлик. Шо гьалны тюзлемек учун ерлердеги гьакимиятлар тезликде герти фермерлеге 5 йыл болжалгъа сабанлыкъланы берип, сонг шоланы Росреестрда язып бегетдиреген кюйню этмеге борчлулар. Шолай талап салынмагъангъа гёре, Ишартыда 687 гектарны 18 гектары, Халимбекавулда 623 гектарны 20 гектары, Гьапшиде 332 гектарны 34 гектары, Оьр Жюнгютейде 802 гектарны 92 гектары тюгюл пайдаландырылмай.

Баянлыгъымны бу гесегини жамын чыгъарып айтсам, савлай агропромышленный комплексде, айрыча атын тутуп айтгъанда, шону оьсюмлюкчюлюк тармагъында сабанчы агьлюлеге ишлетмеге уллу авлакъланы бир де къарамай бермеге тарыкъ. Булай алсакъ, шолай фермерлер гьар юртда 2–3 тюгюл ёкъдур деп эсиме геле.
Энни аз-азлап буса да гьайванчылыкъгъа да тиейим. Бизин районда, айрокъда Къадар бойда, гьайванланы семиртип сакълав булан машгъул адамлар кёп. Мундан таба республикабызны халкъына сатмагъа гьар гюн дегенлей 35 тон эт бакъдырыла. Чанкурбе юртда гьайван соягъан, этни сакълайгъан, шону ишлетип, тюрлю маллар гьазирлейген хас ер къурулгъан. Шону еси Н. Мамаев гьукуматны янындан 14,3 миллион манат утду. Чиркейде А. Исаев деген фермер суткада 500 кило колбасалар этип чыгъарагъан цех ачгъан.

Капиркъумукъда Шамил Адилханов, «Дерия» деп ат къоюп, комбинат ачгъан. Шонда сагьатда 2 минг жанны союп сатма имканлыкъ береген ясандырывлар бар. Йымырткъа учун тавукълар сакълайгъан «Тетекаев» деген фермер хозяйство йылда 10 миллион йымырткъа алма имканлыкъ береген ишни къургъан.

Яз, яй айларда яшыл от булан таъмин этмеге, гьайванланы чыгъар­ма отлавлар ёкъ экени саялы, сют болдурув булан машгъул ёлдашлар кёбюсю гьалда савун туварны къотан авлакъларда сакълайлар. Савун гьайванчылыкъ дагъы да къолай оьссюн учун шартлар болдурма, сютню къабул этип ишлетеген цехлени санавун дагъы да кёп этмеге тарыкъ экени англашыла.

Районубуз бавлары булан да къачан да макътала гелген. 2022-нчи йылгъа ерли районда 1715 гектарда бавлар бар деп гьисаплана. Бавланы гьалиги заманны талапларына гёре асуву кёп болагъан кюйде этип салмагъа бизде де имканлыкълар ёкъ тюгюл. Янгыз 2019-нчу йыл 20 гектаргъа асувлу къайдалы алма бав салынды. Капиркъумукъда «Таштемир» деген хозяйство,«Чинар» деген фермер хозяйство бириси 3, оьзгеси 9,6 гектарда бавлар этген. Эрпелидеги «Бавчу» деген кооперативни 8 гектарда емиш бавлары бар. Сонг да, алдагъы йыл Эрпелиде 40 гектаргъа чертлевюк тереклер орнатылгъан. Гьали районда асувлу къайдада тереклер орнатылгъан бавланы оьлчевю 91 гектаргъа тенг. Шону учун да бизге емишлени алып сакълайгъан, сонг шолардан консерва-компотлар этеген ерни къурмакъны да гьайын этип гьалиденокъ айланмагъа тюшежек.

Гьасили, ерли гьакимиятны кёмеклери де, иш бажарагъан ёлдашланы гьаракаты да булан, гьар-бир тармакъны айындыра туруп, районубузну республикада лап асувлу экономика-агропромышленный районларыны бирисине айландырывну авур намусун кютювге белсенмеге тарыкъбыз. Шо заман оьз ниъматларын ер де гьалал этер, къайратлы загьматчылагъа эл де алгъыш этер. Гьисаплы гьакъыллылар къуру алгъа талпынагъан адатдыр.

Магьаммат ГЬАЖИМУРЗАЕВ,

Буйнакск район администрацияны юрт хозяйство бёлюгюню ёлбашчысы, юрт хозяйство илмуланы кандидаты.