Савлай Россияны оьлчевюнде ич туризмни оьсдюрюв агьамиятлы милли борч гьисапда токъташдырылгъан. Американы Бирлешген Штатлары ва шолай да Евросоюзгъа гиреген уьлкелер билдирген санкцияланы шартларында экономиканы оьсдюрювде бар имканлыкъланы толу кюйде пайдаландырывгъа пачалыкъны янындан ломай харжлар булан кёмек этилинегени де негьакъ тюгюл. Туризм буса экономикасы алгъа гетген пачалыкъларда аслу гелим береген тармакъланы бириси санала.

Оьзтёрече бай ва гёзел табиаты, къонакълагъа айрыча гьюрмет булан янашагъан адамлар яшай­гъан Дагъыстанда артдагъы йылларда туристлени санаву артып тербей. Озокъда, туризмни оьсювю де, къонакъланы санаву къолайлашгъаны да разиликни тувдура.

Гележекде де экономиканы гёрмекли, бюджетлеге лайыкълы къошум этеген тармагъыны асувлулугъун дагъы да артдырмакъ учун не этмеге герек, алда не йимик агьамиятлы масъалалар токътагъан деген сорав салына.

Дагъыстанда ич туризмни оьсдюрювде етишилген натижаларына ва шолай да алда токътагъан жаваплы борчлагъа байлавлу болуп гьали-гьалилерде ДР-ни туризмни ва халкъ саниятларыны минис­терлигини башчысы Эмин МЕРДАНОВ республикабызны маълумат къуралларыны къуллукъчуларына баянлыкъ берди.

– Эмин Мерданович, Россияны оьзге регионлары булан тенглешдиргенде, Дагъыстанда туризмни оьсювюне байлавлу болуп не йимик натижалар булан макътанмагъа бажарыла?

– Дагъыстанда туризм гьалиги заманда оьсювню ёлунда. Шону оьтген йылны натижалары да ачыкъ этип гёрсете. 2022-нчи йылда лап да кёп туристлер болгъан регионланы арасында бизин рес­публика биринчи ерде. Дагъы да ачыкъ этип айтгъанда, россиялы туристлени 38 проценти Да­гъыстанда къонакълай болуп ял алды ва савлугъун беклешдирди. Алтайда, Карелияда, Байкалда, Калининград областда ва Камчаткада да туристлер артдагъы йылларда кёп бола бара. Озокъда, бизге де макътанмакъ учун гележекде ахтарывлар юрютюп къуллукълагъа гёре бир башлап туристлени разилигин аянлашдырмагъа тюшежек. Айтмагъа сюегеним, туристлени талапларын гьисапгъа алып, бизин регионда олагъа гьар тюрлю онгайлы къуллукъланы болдурмагъа герек. Онгайлыкълар туристлени иштагьландырагъаны гьакъда унутма тюшмей. Ич туризмни ­оьсдюрюв онгайлы шартланы болдурув булан байлавлу.

– Дагъыстангъа гелеген туристлер учун онгайлы шартлар болдурувда къайсы къуллукълагъа тергевню артдырмагъа тарыкъ?

– Краснодар крайда оьтген йыл туристлер учун 575 къонакъюй къурулуп пайдаландырывгъа берилген. Дагъыстанда 139 къонакъюй къурулгъан. Къонакъюйлени санавун къолайлашдырмакъ учун туроператорлагъа да налогланы тёлевде енгилликлени пайдаландырыв агьамиятлы. Ёгъесе, онгайлы къуллукъланы яратмакъ учун толу харжланы етишдирмеге четим болажакъ. Оьтген йыл къонакъюйлени къурмагъа Дагъыстангъа федерал бюджетден 150 миллион манат харж гёрсетилген эди.
Тазалыкъ иманны яртысы деп буварыв этилинегени негьакъ тюгюл. Гележекде Дагъыстандагъы четим экология масъалаланы ёрукълашдырывгъа тергевню артдырмагъа тюшежек. Шону гьисапгъа алып, ДР-ни Башчысы Сергей Меликовну сиптечилиги булан бу йыл Дагъыстанда ер-ерде ташланагъан нас къалды-къулдуланы айырып жыйып ишлетеген уьч уллу завод къурмагъа ва пайдаландырывгъа бермеге умут этиле.
Айланч буса да, ёл яхшы. Да­гъыстандан халкъара оьлчевдеги денгиз, гьава, темир ва автомашин транспорт ёллар оьте. Ондан къайры да, регион ва ерли оьлчевде минглер булангъы чакъырым ёлланы сан янын артдырып, аманлыкъны болдурувгъа тергевню гючлендирив агьамиятлы. Шону учун бизин республикабызда «Асил ёллар – аманлыкъны ёллары» деген пачалыкъ ва шолай да «Мени Дагъыстаным – мени ёлларым» деген регион программалар яшавгъа чыгъарылагъаны туристлени иштагьландыра.

– Гетген йыл Дагъыстангъа гелген туристлени умуми санаву толу кюйде аян этилгенми?

– Ону толу кюйде санавун токъташдырма четим. Дагъысын айтмагъанда, янгыз аэропортну къуллукъларындан Дагъыстангъа гелген 2 миллион турист пайдалангъаны белгили. 2021-нчи йыл булан тенглешдиргенде Дагъыстангъа гелеген туристлени умуми санаву 30-40 процентлеге артгъан.

– Туристлени къуллукъларын кютеген операторланы гьаракаты рази къалдырамы?

– Алдагъы йылларда бизин рес­публикабызда гьисапгъа алынгъан туроператорлар 11 бар эди. Арадан оьтген бир йылны ичинде оланы умуми санаву 37-ге етишген. Шо да пачалыкъны янындан олагъа харж якъдан кёмек этилинегени булан байлавлу. Гележекде налог тёлевдеги енгилликлер де туризмни оьсдюрювде оьз натижаларын бермей къоймас, демеге ярай.

– Туроператорланы чалышыву булан дазуланмагъа тюшмейгени англашыла. Ерлердеги гьакимлик къурулувларыны янындан ич туризмни оьсдюрювге берилеген тергев нечикдир?

– Башгъа-башгъа. Избербаш, Каспийск, Дербент, Магьачкъала шагьарларда, Буйнакск, Къарабудагъгент, Къаягент, Гуниб, Гьайдакъ районларда оьзгелеринден эсе къолай тергев бериле. Тек шоларда да толу онгайлыкълар етишмей…

– Къонакъланы талапларын гьисапгъа алып, ёл маршрутланы токъташдырыв ва оланы оздурагъан гидлени гьазирлев нечикдир?

– «Дагъыстанны 100 аламаты» деген уллу турист маршрут токъташдырылгъан. Шо да Хумторкъали райондан «Сарихум тёбеден» башлана ва бырынгъы Дербентде Нарын-Къалада тамамлана. Шолай сыйлы эсделиклер булан янаша артдагъы йылларда Солакъ шаршарларда туристлер кёп бола. Туристлени маршрутларында гьар тюрлю онгайлыкълар, къуллукълар болдурула ва олар учун халкъ саниятларыны, милли ашланы выставкалары оьтгериле.
Бизин республикабызда производство предприятиелер ва шоларда чыгъарылагъан маллар булан ювукъдан таныш болмакъ учун да туристлени талапларына гёре 4 экскурсия ва шолай да 3 регион маршрутлар токъташдырылгъан.

– Турист маршрутланы токъташдырывну низамы нечик яшавгъа чыгъарыла?

– Турист маршрутланы низамын токъташдырыв Дагъыстанны бары да районларына ва шагьарларына ортакъ. Шону учун ерлердеги муниципал къурулувларындагъы туризмни масъалаларына къарайгъан бёлюклерини сиптечилиги болмагъа тюше.

– Къонакълар Дагъыстангъа аслу гьалда ял алмагъа, савлугъун беклешдирмеге гелегени гьакъда белгили. Каспий де­нгизни ягъасындагъы алдагъы «Къаягент» курортну янгыртывну гьакъында не айтмагъа боласыз?

– Гетген йыл Владивосток шагьарда оьтгерилген экономика форумда шогъар байлавлу болуп ДР-ни Башчысы РФ-ни Президенти Владимир Путинге де билдирди. Россияны Президенти де шону якълады ва Къаягент, Дербент районларда курорт шагьар ва курорт шагьарны кюрчюсюнде яшланы савлугъун беклешдиреген центр къурмакъ учун тийишли чараланы гёрмеге РФ-ни Гьукуматына тапшурув берди. Яшланы савлукъ сакълав центрын 2025-нчи йылгъа пайдаландырывгъа бермеге умут этиле. «Къаягент» деген курорт шагьарны проект документлерин гьазирлемек учун да, азындан, эки йыл сама тарыкъ болажакъ. Шо проектге гёре минглер булангъы гектарларда гьар тюрлю онгайлыкъланы – къуллукъланы болдурмагъа тарыкъ. Шагьарны къурулушу учун да 226 гектар майдан белгиленген.

– Къаягент райондагъы «Аччы» ва «Папас» кёллени къуршагъан пачалыкъ къорукъну гьакъында не айтмагъа бажарыла?

– Гетген йыл шо бойгъа да къорукъ гьисапда хас пачалыкъ даража берилди. Гьали ол федерал есликдеги къорукъ гьисапда айрыча къорулагъаны гьакъда да эсгермеге тюше. Шо ерни ижарагъа алгъан адамлар ва шолай да районну башчылары булан биз де ёлукъдукъ. Айтмагъа сюегеним, гележекде ич туризмни, айырып айтгъанда, экотуризмни ва агротуризмни оьсдюрмеге Къаягент районда имканлыкълар бар ва пайдаландырыла. Дагъысын айтмагъанда, гьар йыл мунда Россия оьлчевде балыкъ тутувчуланы ярышлары, фестиваллары оьтгериле…

– Малланы ва къуллукъланы багьалары айлана якъдагъы талаплагъа гёре токъташдырылагъаны белгили. Дагъыстангъа гелеген туристлер кёп болгъан сайын, багьаланы гьатдан озуп барагъаныны алдын алма четим болмаймы?

– Дурус. Шону учун ишчи ерлени кёп этип, къоллавчуланы-туристлени къуллукъларын кютеген онгайлы шартланы артдырмагъа тарыкъ болажакъ.

– Гележекге байлавлу не йимик борчлар белгиленген?

– «Туризм ва къонакъ алывну имканлыкълары» деген милли проектни оьлчевюнде Дагъыстанны 8 районунда 9 проектни яшавгъа чыгъарма гёз алгъа тутулгъан. Шону учун бизин республикабызгъа федерал бюджетден бу йылгъа 532, 8 миллион манат акъча маялар алмагъа умут этиле.
Гетген йыл Дагъыстанда РФ-ни туризм министерлигини башчысы Зарина Догузова ишчи сапары булан къонакълай болду. Региондагъы туризмни оьсдюрювге байлавлу чараланы ва ­борчланы ахтарывну натижасында ДР-ни Гьукуматыны ва шолай да «Интуристни» арасында туризмни оьсдюрювге байлавлу гьакълашывлар болгъан сонг, ахырында хас дыгъаргъа разилик булан къоллар салынды.

– «Легенды Дагестана» деген турмаршрут нечик къурулгъан?

– Шо бизин регионгъа хас айрыча милли маршрут ва туристлени милли тарихи-маданият ва табиатны эсделиклери булан таныш этежек.