Зубайыл Хиясовгъа – 85 йыл

Мен яшавумда эргиши дослукъну да, гьакъ къурдашлыкъны да толу кюйде сезгенмен. Къакъашуралы Зубайыл Жанбекович Хиясов да, тёбенкъазанышлы мен де, элли йыллагъа ювукъ бир-бирибизге къалкъан, аркъатаяв болуп турдукъ. Агьлюлерибиз де, авлетлерибиз де бири-бири булан да аралыгъын уьзмедилер. Тек нетесен, гьай аман! Ала-саладан олжасы Шамалаханым гечинди. Узакъ къалмай… ону арты булан дегенлей, сырдашым, ойчу ёлдашым Зубайылны савболлашмай, къайтмас ёлгъа салдыкъ…


Мени Зубайыл Хиясов булан байлавлу эсделиклерим тептерлеге сыймасдай кёп. Ону булан 65 йыл алъякъда, 1957-нчи йылны август айын­да ювукъдан таныш болдум. Шондан сонг бизин бир анадан тувгъан агъа-инидей гьакъ, ачыкъ аралыгъы­быз уьзюлмеди. Агъам Магьамматдан мен Зубайылны аз сюймей эдим. Тюзюн айтсам, мени юрегимдеги яшыртгъын сырланы агъамдан эсе Зубайыл яхшы англай эди. Магъа бавурлу да дюр эди. Бир-бирибизни гёнгюбюзню къарап биле эдик. Ойларыбыз да, айтма бир зат, аслу гьалда рас геле эди. Шо савлай оьмюрюнде оьр хыяллагъа талпынагъан, яшавун инчесаният, маданият, адабият булан байлагъан инче гьисли эки адамны низамлы барышыву эди.


Гьали буса: «Эйй я, янымда Зубайыл­ болгъан буса…» – деп кюстюнеген терен мюгьлетлерим аз болмай. 2000-нчи йыл август айны 25-нде жан къурдашым, агъам Зубайылны бир айыпсыз, къалп далиллеге таянып, вагьши кюйде оьлтюрдюлер.

***

…Магьачкъала. Тюшден сонггъу вакъти. Каспий денгизге ювукъда, Къумукъ театрны алдына, экзаменлер де берип, СССР-ни тахшагьары Москвадагъы аты дюньягъа белгили Б.В.Щукинни атындагъы театр оьр охув ожакъгъа баражакъ жагьил адамлар жыйылгъанлар… Ата-аналары, къардашлары Яратгъанына аманатлап, алгъышлап ёл ёрайлар. Милли театргъа касбучулар гьазирлемеге деп топлангъан къумукъ студияны гюбюнде 20 жагьил къыз ва улан бар эди.

Гьасили, студияда беш йылны узагъында мукъаятлы оьр билим алгъан, тек бирлери Къумукъ театр­ны коллективини санавун толумлашдырмаса да, «къастлы кюйде къала къургъанланы» атлары тарихге гирер деген умут булан, гьарисин эсгермекни тийишли гёрдюм: Абдулгьамит Мусаев, Абсамат Темирханов, Агьмат Маликов, Айгум Айгумов, Аня Мурзаева, Давут Муратов, Далгьат Алкъылычев, Инесса Къурумова, Ислам Казиев, Ибрагьим Ибрагьимов, Карабдин Хамавов, Къазбек Атаев, Лариса Айгумова, Зубайыл Хиясов, Зияв Бамматов, Зугьум Пашаев, Надежда Мусаева-Монакова, Раяханым Мамаева, Эдик Ихласов, Фаражбек Фаражбиев.
Буланы гьарисини гьакъында айрыча сагъынчлы эсделиклерим къалгъан.

Зияв Бамматов, Агьмат Маликов Центральный телевидениеде гёрмекли къуллукъларда ишледилер. Зугьум Пашаев Москвадагъы минглер булан адамлар загьмат тёгеген «Измайловский» деген ял алагъан парк­ны чебер ёлбашчысы болуп турду. Инесса Къурумова Къумукъ театрда, сонггъу йылларда Магьачкъаладагъы Орус театрда ишлей туруп, «РФ-ни халкъ артисти» деген оьр атгъа ес болду. Давут Муратов белгили йырав Татам Муратовланы тухумундан эди. Ол кёп йыллар Дагъыстан телевидениени ва радиону музыка бёлюгюню редактору болуп ишледи. Къазбек Атаев Магьачкъаладагъы культпросвет техникумну ёлбашчысыны къуллугъун кютюп турду. Журналист Далгьат Алкъылычев «Ёлдаш» газетде баш редакторуну заместители болуп кёп йыллар загьмат тёкдю. Басмадан китаплары чыкъды.

***
… Москвагъа етишмеге алгъасай­гъан­ поездде Зубайыл да, мен де бир купеде эдик. Москвагъа етишгинче уьч гюнню узагъында, юхубуздан да айрылып, къумукъ халкъыбызны тарихи, маданияты, театры, сёне барагъан ана тили, миллетибизни къысматы гьакъда пикирлеше туруп оьтгердик. Шо гюнлерде арагъа чыкъгъан пикруларыбыз рас гелгенге оьзюбюз де тамашалыкъ этдик.

…Муна биз етишмеге талпынагъан Москва, Кремль. Мен де, Зубайыл да охума барагъан гюнлерде де, оьзге эркин гюнлерде де даим бирче бола эдик.

– …Далгьат, – деди Зубайыл (шо август айны 30-у эди), – охувлар башланмагъа бир гюн къалгъан, тангала, 31-нде, Москва оьзендеги «Киевский» кёпюрню къабургъасындагъы канзилерде ёлугъажакъбыз. Эртен гюн чыгъагъан вакътиде…

– Негер? Не учун?..

– Ёлукъгъанда айтарман.

Сёйлешген вакътиге Зубайыл гёрюндю.
Арекденокъ огъар:

– Яхари, Зубайыл, неге чакъыра экен деп ойлаша туруп, гече парахат, юхлап болмадым. Не иш бар?!

– Ант этебиз, яхшы охув булан мурадыбызгъа етмеге къасткъылажакъбыз Ант этебиз! – деди. Экибиз де бирче шо сёзлени такрарладыкъ.

…Арадан беш йыл оьтдю. Гертилей де, биз шо антгъа амин болдукъ. Экибиз де охувну къызыл дипломгъа тамамладыкъ.

…1962-нчи йыл. Шо йылны май айын­да студияны студентлери охувун тамамлады.
Къушгъа учмакъ учун эки къанат гереклиги белгили. Шону йимик, Зубайыл Хиясов Москвада 5 йылны боюнда таъсирли кюйде юрюлеген пайдалы дарсланы дагьнисин татыды. Шо дагьнини еси болду ва ону гележекдеги яратывчулугъунда къумукъ миллетни бырынгъы Къакъашура юртуну мердешлери, келпети, къылыгъы, адатлары, оьткюр сёзге пасигьлиги эди.

Зубайыл ювугъум охувгъа-культурагъа къарышгъанлардан, би­лимин артдырма белсенген тайпадан эди. Болса да, къумукъ профессионал театрны къургъанлардан бири, устаз Рустамов Зубайылны актёр, режиссёр касбуну хыйлы сырларына уьйретди. Олар, чагъына гёре чер-тенгли тюгюл буса да, бири-бирине шолай янаша эдилер.

Зубайыл Хиясовну яшавундан бир-эки маълумат:

Зубайыл Жанбекович Хиясов 1937-нчи йылны декабр (тунлу) айыны 30-нда Къарабудагъгент районну бырынгъы Къакъашура юртунда тувгъан. Атасы муаллим Жанбек Ватан давда белгисиз тас болгъан. Тул къалгъан анасы Равгьан ата бетин танымагъан уьч уланны: Хиясны, Бадрутдинни, Зубайылны оьсдюрген, тарбиялагъан. Огъар баракалла болсун.

Школаны яхшы къыйматлагъа битдирген Зубайыл ата юртунда чебер коллектив къургъан. Концертлер булан хоншу юртлагъа да юрюген.

1957–1962-нчи йылларда Дагъыс­тан Республиканы маданият минис­терлигини таклифи булан Москвадагъы Борис Васильевич Щукинни атындагъы театр охув ожакъда охуп битип, 1962–1963-нчю йылларда Къумукъ театрда артист болуп ишлей. 1963–1964-нчю йылларда Азербайжанда (Бакюде) театр институтну режиссёр бёлюгюн битдире. 1966–1981-нчи йыллар Хиясов – Къумукъ театрны режиссёру. 1980-нчи йыл Зубайыл, режиссёрлукъ этип, мен текстни автору гьисапда, Къумукъ театрны тарихине байлавлу ярым сагьатлыкъ берилиш онгарылды ва юрюлдю. Юрютювчюлер де экибиз де эдик. Берилишлер фондда сакълана. 1981–1987-нчи йыллар Хиясов – Дагъыстанны маданият министрини орунбасары. 1987–1990-нчы йыллар Хиясов – Къумукъ театрны баш режиссёру. 1990-нчы йылдан тутуп, Зубайыл къумукъ радиода старший редактор болуп чалышды. Театрда ишлей туруп, Хиясов Къумукъ театрны ва Дагъыстанны оьзге милли театрларыны сагьналарында 80-ге ювукъ спектакль салды. Шо Зубайыл Хиясовну бютюн яшавун къуршайгъан­ аслу загьмат натижасы болуп токътады.

Хиясов оьзге тиллерде язылгъан 30-гъа ювукъ пьеса асарны къумукъ тилге таржума этди. Ол кёп санавда чебер шиърулар яратды. Олар «Язбашымны бюлбюлю» деген баш булан китап болуп басмадан чыкъды.
Хиясов сагьнагъа салынгъан бир нече пьесаны автору да дюр. 1978-нчи йылда Зубайыл Хиясовгъа «Дагъыс­танны инчесаниятыны ат къазангъан чалышывчусу» деген ат берилди. Ол Россияны журналистлерини союзуну члени де дюр эди. Къужурлу ва маъналы кюйде онгарылгъан, белгили адамланы яшавуна ва яратывчулугъуна багъыш­лангъан эсге алыв ахшамланы къурувчусу да дюр эди. Бир вакътини ичинде ол Дагъыс­тан пачалыкъ университетдеги актёрлар гьазирлейген бёлюкню деканы болду.

***
… Атылтывдан ол эшикден чыгъа­гъан посагъаны уьстюне кёк ургъандай сойралып йыгъыла. Хиясов террорчу болгъан, бандит болгъан, ихтиярланы якълайгъан къурумланы вакиллерине савут булан къаршылыкъ гёрсетген деген сёзлер янгъан юреклеге дагъыдан-дагъы къайгъы къуйду. Шо сёзлер республиканы ич ишлер министерлигини ёлбашчысыны сёйлевюню вакътисинде айтылгъаны бек тамаша тийди. Неге тюгюл, шо сёзлер далиллеге кюрчюленмеген, ахтарывланы натижасына таянмагъан­ эди. Август айны 28-нде Къумукъ театрны бинасында жыйын-митинг оьтгерилди. Жыйын­да къазаплы да, гёзьяшлар тёге туруп да, саламат кюйде де хыйлы адам чыгъып­ сёйледи. Олар барысы да Зубайыл Хиясовну яшавлукъ гьакълыгъын, гьалаллыгъын, ону вагьгьабылыкъ, террорчулукъ булан гьеч бир аралыгъы болмагъанын эсгердилер…

…Шо йылны сентябр айыны 2-синде МВД-де, сагьат 2-де, прес-конференция оьтгерилди. Шонда мен де ортакъчылыкъ этдим ва «Милициям – якълавчум, тек гьакъыкъат алдын» деп макъала яздым. Шо макъа­ла да «Зубайыл Хиясов. Эсге алывлар» деген китапда ерлешдирилген. Макъала сёз тартышыв меселде язылгъан эди.

 – …Биринчилей, – деймен мен, къарсалавлу кюйде, – адам, жинаятчы буса да, ахтарывлар юрютюп, экспертизалар этип, гьасил чыгъармай туруп, шо адам «жинаятчы» деп айтмакъ уголовный кодекс булан гери урула… Дагъы ёгъесе, шолай ялаяпгъан адам суд булан жавапгъа тартыла. Экинчилей, сиз шо гече онда болгъансыз. Хиясов атышгъанын, «Алла­гьу акбар» дейгенин эшитдигизми?

 – Эшитмедим…

 – ?!

 Шо заман язылгъан шу макъалагъа шулай тиркев этмек маъналы: мени де, мени йимик минглер булан оьзгелени де, бир зат парахат болма къоймай, къазапландыра. Дейгеним, Зубайыл Хиясов законсуз кюйде оьлтюрюлген. Амма такъсырлылар жавапгъа тартылмагъан. Неге?!

 …Август айны 31-нде Зубайыл Хиясов къабургъа гирип, жаны парахат болду. Мен де, Зубайылны ахыр ёлгъа салма, савболлашма гелгенлер де: «Биз сени бир заманда да унутмажакъбыз!» – дей туруп, къабурлардан чыкъдыкъ.

Эсибиздесен, Зубайыл!