Ана тилин унутгъан адам, бара-бара къылыкъларын, адатларын да тас этегени белгили. Озокъда, ана тилни башлап ожагъында уьйретмеге, гиччиден тутуп олар булан ана тилде гьаллашмагъа герек. Тек шагьарда яшайгъан агьлюлер уьйде де орус тилде сёйлемеге уьйренип къалгъан.

Ана тил – алтын хазна деп айтып гелген бизин уллуларыбыз. Артдагъы вакътилерде шо хазнабыз кемип бара. Яшларыбыз ана тилин англа-майгъанын, я ана тилинде сёйлемейгенин гёрюп турабыз.
Шолай талчыкълы гьал, башлап шагьарларда, айрокъда тахшагьа-рыбызда эс этиле буса, юртларда да ана тиллени айланасындагъы гьал къувунлу.

1970-нчи йылларда бизин рес­публикада орус муаллимлени санаву 1500-ге ювукъ болгъан. Да­гъыстангъа Совет Союзну башгъа регионларындан орус муаллимлер гелип, тавлар уьлкесини халкъына орус тилни уьйретме башлагъаны белгили. Бугюнлерде, терсине, айрокъда шагьар школаларда охувчу яшлагъа ана тилден ва адабиятдан дарслар береген муаллимлени юртлардан чакъырып гелтирмеге герекдей гьал тувулунгъан. Булай дейгенимни себеби, шагьарда ана тиллерден муаллимлер етишмейгенинден къайры, шагьарлы яшланы 80-90 проценти ана тилинде я сёйлемей, я англамай. Охувчулагъа тындырыкълы кюйде дарсны, тилни уьйретмеге чакъы сагьатланы санаву да азлыкъ эте. Бир-бирде ана тилни тыш уьлкени тилин уьйретеген ёрукъда уьйретме заман болгъан деген ойлагъа гелесен. Озокъда, ингилис тил халкъ арада генг кюйде яйылгъан тил экени белгили. Бугюнлерде китай, корея, француз тиллени де уьйренеген яшлар бар. Ондан къайры да, ингилис тилден 9-нчу, 11-нчи класларда пачалыкъ экзаменлер де гёрсетилген.

Ана тиллени айланасындагъы къувунлу масъаланы чечивню ёлларыны бириси гьисапда пачалыкъ экзаменлени сыдрасына ана тил ва адабият дарсланы да къошмагъа герек деп муаллимлер де гьисап эте. Гертилей де, шо гьакъда бираз алда оьтгерилген «Дагъыстан Республикада ана тиллени охутувну ва дарс беривню башгъачалыкълары» деген семинарда да ана тил ва адабият дарсланы муаллимлери эсгерди.

Пачалыкъ гесимге гёре гьар класда ана тилге жумада 2 сагьат, адабиятгъа 1 сагьат гёрсетилмеге герек. Тек кёп школаларда ана тил ва адабият дарслагъа берилген сагьатланы санаву кемитилген. Мисал учун, 9-11-нчи класлагъа жу­мада умуми алгъанда 1 сагьат берилген. Олай болгъанда, 9-11-нчи класланы охувчулары айда 2 сагьат ана тил ва 2 сагьат адабият дарсны гече. Шолай гьал бары да школаларда тюгюл. Бизин республиканы школаларында ана тил ва адабият дарслагъа жумада экишер сагьат гёрсетилгенлери де бар. Эсгерилген дарслагъа нече сагьат гёр-сетмекликни ихтияры школаланы директорларына берилген.

Демек, оьзлени касбу имканлыкълары булан пайдаланып, ана тил, адабият дарсланы яртысын башгъа дарслар учун пайдаландырагъан школаланы директорлары ана тилге гьайсыз янашывун исбат эте. Яшланы оьзлени ананы сютю булан гелген гьаваслыгъы, ата-ананы кёмеги болмаса, школада берилеген дарсларда ана тиллени гьалы инамсыз деп айтмагъа ярай.

Шагьар школаларда Дагъыстан филология бё­люкню тамамлап, касбусуна гёре чалышагъан ана тил ва адабият дарсланы муаллимлери де етишмей. Бугюнлерде Магьачкъаланы школаларыны бир нечесинде ана тил дарсланы муаллимлерин излей. Шо гьакъда шагьарны билим берив управлениесини ана тиллени методисти Рукъуят­ Абакаргьажиева билдирди ва ишлемеге гьазир адам болса, оьзюню янына йибермекни тиледи. Муаллимлени ёкълугъун­дан охув­чулар да ана тил дарслардан магьрюм къала.

Бир-бир школаларда ана тил дарсланы башгъа предметни касбучулары юрюте. Оланы бирлери адабият тилде сёйлеп де бажармайлар, оьзлер болагъан кюйде охувчулагъа дарсланы юрютме къаст этелер. Тахшагьардагъы школаланы бирлеринде, мисал учун, биология, география ва башгъа дарслардан касбучулар ана тил дарсланы юрюте. Шо муаллимни, гертилей де, охувчулагъа тындырыкълы кюйде дарсны англатмагъа, уьйретмеге ча­къы билими етишеми яда етишмейми – тергейгенлер де ёкъ.

Дагъыстан пачалыкъ универ­ситетини янында кадрланы билимлерин камиллешдиреген инс­титут бар. Мунда, гертилей де, акъча да тёлеп, охуп, муаллим башгъа предметден дарслар юрютмек учун билимлерин камиллешдирип, документ алып ишлеме бола. Шолай институтлар, илму центрлар артдагъы йылларда дагъы да ачылгъан.

Дагъы да айтсам, шагьар школаланы кёплеринде ана тил дарсланы юрютмек учун кабинетлер де гёрсетилмеген. Муаллимлер де гьар дарс учун ка­бинетден-кабинетге чабып айланмагъа борчлу бо­лалар. Муаллимлер яш­лагъа дарс бермек учун, уьлгю материалны къоллама имканлыкъ болмай къала деп кант эте.

Юртлардан ахтарып къараса, ана тил ва адабият дарслардан сагьатлары аз муаллимлери бардыр. 20-нчы асруну башында дагъыстан халкълагъа орус тилни уьйретмеге орус муаллимлени онгайлыкълар, турмагъа ер де, алапалар да берип чакъырып гелтире эди буса, гьали юртлардан, онгайлыкълар да яратып, бир муаллимни де чакъырмай. Юртдагъы уьюн, ожагъын да къоюп, шагьарда уьй тутмакъ учун да етишмейген алапагъа ким де гелип ишлемежеги белгили.

Шагьардагъы школаларда булай гьалны себебин ахтара туруп, Дагъыстан пачалыкъ педагогика университетден дагъыстан адабиятыны кафедрасыны заведующийи, филология илмуланы кандидаты, доцент Лайла Шабаева булан гьакълашаман. Ол эсгерген кюйде, бу йыл къумукъ бёлюкде 1-нчи курсда оч­но охуйгъан­ 7 яш бар. Умуми алгъанда 5 де курсда 23 студент бар. Тек бу йыл ДГПУ-ну эсгерилген факультетинде къумукъ бёлюкню 1-нчи курсуна 16 студент заочно охумагъа гелген. Заочно охуйгъан­ланы санаву, Лайла Абдулкъадировна берген маъ­луматлагъа гёре, 5 де курсда 43 бар. 3-4 йыл алда биринчи курсда 10 яш охуй болгъан. Булай да аз студентлени санаву эсгерилген факультетде йыл сайын кемий деп айтмагъа ярай. Бирдагъы 10 йыл оьтген сонг Дагъыстан филология факультетге яда Дагъыстан пачалыкъ университетдеги филология факуль-тетини дагъыстан филология бё­люгюнде бир студент сама болармы экен?

Дагъыстан пачалыкъ университетде, тенглешдирип айтгъанда, 4 йыл алда гьал бираз къолай эди буса, гьали бек бузукъ. Бу йыл онда Дагъыстан филология бёлюкге охумагъа беш яш тюшген. Умуми алгъанда бары да курсларда 20-гъа ювукъ студент охуй. Заочно буса бу йыл бир яш тюшген болгъан.

Мисал учун, гьалиден 25 йыл алъякъда Дагъыстан пачалыкъ университетде айрыча Дагъыстан филология факультет бар эди. Онда 1-нчи курсда 150 студент билим ала эди. Къумукъ бёлюкде, мисал учун, 1997-нчи йылда 25-30 студент очный бёлюкге охумагъа тюшген эди. Заочно охуйгъанланы санаву дагъы да кёп эди. Ойлашып къарагъыз, шо заман охуп дипломлагъа ес болгъан касбучуланы, азындан, 30 проценти касбусуна гёре ишлемей. Бугюнлерде бютюн рес­публикада къумукъ тил ва адабият дарсланы муаллими болуп 10-15 адам чыкъса, оланы да 30-50 проценти касбусуна гёре ишлемей буса, бир нече йылдан ана тил дарсланы муаллимлерин излеп де тапмагъа къыйын болар.

Шагьар школаларда муаллимлер етишмейгенден къайры, ана тил ва адабият дарслардан китапланы къытлыгъы дарсланы юрютмеге чатакъ салагъанын да эсгермеге тюше. Айрокъда оьрдеги класларда. Гьатта Магьачкъала шагьарда чы къумукъ тил ва адабият китапланы излеп де табып болмайсан. Китапланы юртлардан ахтарсанг, оьзюбюзге де етишмей дейлер. Шулай бузукъ гьалгъа етишгенче китапланы гьайы неге этилмеген, янгы китаплар неге чыкъмай?

Себеплер кёп, пачалыкъны янындан да тийишли даражада ана тиллеге тергев берилмейгени эс этиле. Кёп йыллардан берли ана тилден ва адабиятдан китаплар басмадан чыкъмагъан эди. Пачалыкъ гесимлени талапларына жавап бермей деп охутув китапланы дарсларда къолламагъа ихтияр да берилмей турду. Муаллимлер яшыртгъын дегенлей шо китап­лар булан пайдаланып дарслар юрюте эди.

2018–2019-нчу йылларда 1-4 нчю класлар учун дагъыс­тан тиллени 6-сында ана тил ва адабият дарслар учун охутув пособиелер чыкъгъан. 2021-нчи йыл 5-нчи класлар учун да китаплар басмадан чыкъгъан. Тек шоланы да санаву етишеген кюйде тюгюл. 6-9-нчу класлар учун китаплар да «Просвещение» деген издательствогъа гьазир этилип берилген. Бугюнлеге ерли оланы чыгъармагъа да харж маялар гёрсетилмеген.

Мен оьрде эсгерген себеплер янгыз къумукъ тилни ва адабиятны айланасында тюгюл, бары да дагъыстан миллетлени ана тиллерине де ортакъ. Шогъар да къарамайлы, ана тилин уьйренивде инг башлап ата-ананы къошуму болмагъа тийишли.