2022-нчи йыл тамамланмагъа аз заман тюгюл къалмагъан. Адамлар да, къурумлар да, район администрациялар да сав йылны боюнда этген ишлерини гьасиллерин чыгъара, гелеген 2023-нчю янгы йылда этилежек ишлерин гёз алгъа тута.


Хумторкъали – респуб­ликада янгы къурулгъан район. Гелеген йыл район оьзюню 30 йыллыкъ юбилейин белгилежек. Район администрациясы гетип барагъан йылда районну ватандашларыны яшав-туруш гьалларын яхшылашдырывда, енгиллешдиривде не йимик ишлер этген, янгы йылны не уьстюнлюклер булан къаршылай?

Муна шо гьакъда ва шогъар ошагъан башгъа масъалалагъа байлавлу да Хумторкъали район администрацияны башчысы Айнутдин ЗИЯВУТДИНОВДАН «Ёлдаш» газетни Хумторкъали райондагъы мухбири Жават ЗАКАВОВ баянлыкъ алгъан.

Аслу масъалалагъа агьамият берилди

– Айнутдин Магьамматкамилович, адамланы яшав-туруш гьалын яхшылашдырмакъ учун район администрация не йимик ишлер этген? Гелеген йылда этмеге гёз алгъа тутгъан ишлеригизни гьакъында да айтсагъыз арив болар эди.

– Район администрация 2022-нчи йылда школаланы, яшлар бавларын, маданият уьйлерин къурувгъа, тюпден-ерден ва ярашдырыв-онгарывгъа берди. Уьчгентде, Темиркъуюда, Тёбе посёлокда яшлар бавларын, Уьчгентде школа къурмакъ учун ерлер белгиленген. Шолагъа тарыкъ болагъан документлер гьазирлеген.
Бу йыл, янгы охув йыл башлангъанча Уьчгент юртда 100 яшгъа ери булангъы «Сказка» деген яшлар бавун ачдыкъ. Шо шатлы чарада Дагъыстанны Председателини орунбасары Манвел Мажонц да ортакъчылыкъ этди. Гертисин айтса, юртлулар яшлар бавун гёзлейгени 50 йыллар бола эди. Энни, гиччи яшлары бар агьлюлер яшларын бавгъа да берип, иш булан доланма болажакъ, гиччипавлар буса охума-язма уьйренежек.

Гележекде районну бары да юртларында яшлар бавлар ачма хыял бар.
Къоркъмаскъалада, Тё­бе посёлокда, Уьчгентде, Темиркъуюда школа-ланы, Къоркъмаскъалада яшлар бавун, Уьчгентде, Шавхал Янгыюртда маданият уьйлерин, Тёбе посёлокда спорт комплексин уллу ярашдырыв-онгарыв ишлерин этмеге смета документлери гьазирленген. Къоркъ-маскъалада къурулушу башлангъан спортзалны да документлери этилген.

Биз оьрде эсгерип гетген къурулуш ишлени бары да документлери 2023-2025-нчи йылланы республика ва федерал программаларына къошмакъ учун Дагъыстан Республиканы Гьукуматына йиберилген. Эсгерилген проектлени яшавгъа чыгъармакъ учун район администрация бары гючюн салып чалышажакъ.

«Мени Дагъыстаным – мени ёлларым» деген проектни яшавгъа чыгъармакъ учун Уьчгент юртда Къапчыгъай,­ Кавказ, Ленин орамлагъа уллу ярашдырывонгарыв ишлер этилген. Муниципал ёллар фондуну харжлары булан районну 5 юртунда 2 чакъырым ердеги ёллар ярашдырылып онгарылгъан. Гелеген 2023-нчю йылда юртну ичиндеги орамлар ярашдырылажакъ.

Гелеген йылны башында гьар тюрлю пачалыкъ программалагъа гийирилип, Къоркъмаскъалада 120 яшгъа ери булангъы яшлар баву апрель айгъа ишленип битме герек. Гьажидада юртда гиччи топ ойнайгъан майданны йылны башында тапшурмагъа гёз алгъа тутгъанбыз.

Районну юртларында ярыкълар булангъы масъала макътардай тюгюл. Айрокъда Къоркъмаскъалада. Гелеген йыл юртлардагъы ток теллени, ток багъаналаны, трансформаторланы янгыртмакъны, алышдырмакъны масъаласы салынгъан.

«Шагьар шартлар» деген федерал программагъа гирип, юртлулар ял алмагъа болагъан кюйдеги 1200 кв.м. жамият майданны онгардыкъ. Уьчгент ва Алмалы юртларда да адамлар шолай ял алмагъа болагъан майданланы этмеге гёз алгъа тутулгъан.

Юзюмчюлюк – хайырлы тармакъ

– Бизин районда уллу Каспий деген шиша чыгъарагъан завод ва «Мараби» деген керамика заводлар бар буса да, Хумторкъали район аслу гьалда юрт хозяйство малланы болдура. Районну халкъыны кёп яны юрт хозяйство булан машгъул. Юрт хозяйство малланы болдурувда бу йыл, оьзге йыллар булан тенглешдиргенде, гьасиллер яман тюгюл. Кёбюсю халкъ, енг чююрюп, къаст этип авлакъда ишлей. Тек чачылмай къалып турагъан бош авлакълар да бар. Районда сугъарывну масъаласы толу кюйде чечилмеген. Бары да авлакълар чачылсын учун, не чаралар гёрюле?

– Районну юрт хозяйство топуракълары 17126 гектар ерде бар. Шоланы 15639 гектары юрт хозяйство тармакъда пайдаландырыла, къоллана. 3910 гектар ери – сюрюлеген-чачылагъан топуракълар, 2450 гектары – биченлик­лер, 8828 гектары буса отлавлукълар гьисапда къоллана, 451 гектар ерде – бавлар.
Район администрация ва юрт хозяйство управление 2022-нчи йылда юрт хозяйство малланы болдурувда чалышагъанлагъа районну янындан къолундан гелеген бары да кёмегин этген ва этежек. Юрт хозяйство малланы болдурувда район бары да тармакълардан гетген йыл булан тенглешдиргенде яхшы гьасиллер гёрсетди.

Районда уллу гьайванланы санаву 1257-ге артгъан ва 11024-ге етишген. Гьайванланы санаву артгъанда, этни ва сютню гьасиллери де артыкъ болгъан. Малланы санаву да 27951 болгъан.
Дагъыстан Республиканы Гьукуматыны ва Юрт хозяйство минис­терлигини тапшурувуна гёре, авлакъгъа согъан, чита, картоп, чювюннюр чачывну майданларын 500 гектаргъа етишдиргенбиз. Алдагъы йыл бахча оьсюмлюклер 450 гектар ерге чачылгъан эди. Язлыкъ ва гюзлюк чачывланы майданы планда гёрсетилген 1010 гектарны орнуна, 1110 гектаргъа ерге етишген.

– Айнутдин Магьамматкамилович, Хумторкъали лап да тизив чагъыр этеген юзюмлери булан савлай Россиягъа белгили болгъан. Юзюмчюлюк – хайырлы тармакъ. Айрокъда бизин табии шартларда болдурулгъан юзюмню татлилиги оьзге ерлерде оьсдюрюлген юзюмден хыйлы артыкъ. Гьали шолай тизив юзюм болгъан авлакълар от битип ташлангъан. Себеби де – сугъар­магъа сув ёкълугъу. Район администрациясы шо четим ва бек агьамиятлы масъаланы чечмек учун не чаралар гёре?

– Район къурулгъанлы гелеген йыл 30 йыл битежек. Шо йылланы узагъын­да районну алдагъы башчылары шо агьамиятлы масъаланы чечмеге къарамагъанына мен тамашалыкъ этемен. Айрокъда Къоркъмаскъалада юзюмлеге сув чыгъар­магъа къарамагъаны халкъ­ны къыйынына тюз багьа бермейгенлик бола. Гьар тюрлю республика программалагъа гирип буса да, Дагъыстан Гьукуматыны тергевюн тартып да, Къоркъмаскъаланы юзюмлюклерине сугъарагъан сувну чыгъармакъны гьаракатын этежекмен. Район администрация бары да ватандашланы яшав-туруш гьалын яхшылашдырмагъа, иш ерлени болдурмагъа борчлу.

Районну башчысы болуп гелген гюнден тутуп да, юзюм бавлагъа сувну нечик чыгъарма герек деген ой бир гюнге де эсден таймай. Бавлагъа сувну чыгъарсакъ, 1000 гектаргъа ювукъ юзюм бавлар салмагъа бола. Кёп харж герек. Шо масъалагъа Дагъыстан Гьукуматыны оьлчевюнде де къаралгъан. Дагъыстан ва Россия программалагъа къошулуп да шо масъаланы чечмеге гьаракат этежекбиз. Бек агьамиятлы масъала. Сувну масъаласы чечилсе, 400-500 адамгъа иш болажакъ.
Янгыртылгъан пачалыкъ билим берив гесимлер ишлеме башлагъаны да чаралар гёрмекни талап эте.

Школалар — билимни отаву

– Артдагъы йылларда Россия гьукуматыны янындан билим беривге тергев айрокъда школалагъа бакъгъан якъда бир къадар артгъан. 2021-2022-нчи йылларда кёбюсю школалар янг­ыр­­тылгъан федерал пачалыкъ билим берив гесимлеге гёчюп ишлемеге башлагъан.­ Шо янг­ыр­тылгъан билим берив къайда бизде, районну школаларында нечик салынгъан? Билим берив тармакъда не янгылыкълар бар?

 – Хумторкъали районда умуми билим береген 8 школа ишлей. Тёбе посёлогдагъы туснакъда да гечеги школа бар.
Районда 4 яшлар баву иш гёре. Умуми билим береген школаланы 80 проценти типовой къайдада къурулгъан биналарда, экиси буса – осал бинада, бир школа да эсги бинада ерлешген. 4 школаны уллу ремонтун этмесе ярамай.

Тёбе посёлогдагъы, Темиркъуюдагъы, Уьчгентдеги школаланы уллу ремонтун этмек учун тарыкъ болагъан бары да документлерин онгарып, Дагъыстан Республиканы Билим беривге ва илмугъа къарайгъан министерлигине берилген.

2021-2022-нчи охув йыл­да 1-нчи сентябрден башлап янгыртылгъан фе­дерал билим берив гесимлеге гёре башлапгъы класларда – 2243, шолай да, 5-9-нчу класларда – 2218, 10-11-нчи класларда 152 охувчу яшлар охужакъ. Янгы предметлер къошулгъан, предметлеге гёрсетилген сагьатлар алышынгъан, теренден уьйренеген предметлени санаву кёп болгъан. 1-5-нчи класланы охувчулары охув йыл башлангъан вакътиден тутуп, янгыртылгъан билим берив гесим булан охумагъа болагъанын тергевлер гёрсетди.

– Гьар йыл янгы охув йыл башланагъанда школалагъа охув китаплар етишмейген масъала гётериле. Бу йыл шо масъала нечик чечилди?

– Райондагъы школаланы бары да охувчуларына 2021-2022-нчи йыл тарыкъ охув китаплагъа алданокъ язып Дагъыстан Республиканы Билим беривге ва илмугъа къарайгъан министерлигине кагъыз берген эдик. Бизге кагъызда язып гёрсетген санавгъа гёре китаплар берилмеди. 5-6-нчы класлар учун 3250 охув китап гелди, 5-нчи класлагъа 422 милли тиллерде охув китаплар берди.

 – Налоглар жыйыв булангъы масъала нечик чечиле?

 – Бизин районгъа жыймагъа гёрсетилген налог­ланы жыйгъанбыз. Бир-бир налогланы артыкъ этип де жыйдыкъ. Налог­лар – бизин къазанчыбыз. Оланы оьз заманында жыймасакъ, бир тюрлю ма­съалаларыбызны да чеч­­­меге болмайбыз.

Райондагъы халкъны яшавлукъ гьалларына да тергев арта, шоланы арасында етим къалгъан яшлагъа янашывубуз айрокъда яхшы. Олагъа чагъы етишгенде уьйлер берив де тергевню тюбюнде ва гьар йыл бир нечесини турма ери бола. Районну билим берив управлениесиндеги етим яшланы ишлерине къарайгъан бёлюкде шолай 12 яш бар. Гьали-гьалилерде Тёбе юртдан Диана Истархановагъа ва Темиркъуюдан Мурат Шапиевге уьйлени документлерин тапшурдукъ.

Шолай да, биз афгъан давда ортакъчылыкъ этгенлени, Чернобыльны балагьын тайдырагъанда ортакъчылыкъ этгенлени де тергевню тюбюнде сакълайбыз. Афгъан давну ортакъчысы Магьаммат Ханарслановгъа сентябр айда уьй алмакъ учун субсидия алмагъа сертификат тапшурдукъ.
Кёп ишибизде район­дагъы давну ва загьматны ветеранларыны Совети ва тамазалар булан гьакълашабыз, оланы оюна тынглайбыз. Не ишни де райондагъы­ланы яшавун яхшылаш­дырмагъа деп гьай этебиз. Мобилизацияны за­манында англатыв ишлени юрютювде оланы ва юртланы имамларыны кёп кёмеги тийди.
Аналаны гюнюнде яшлары Донбас бойда хас асгер гьаракатда ортакъчылыкъ этегенлени ожакъларына бардыкъ, байрамы булан къутла-дыкъ. Игитлени гюнюнде де шолай чаралар оьтгердик.

– Асгерде къуллукъ этме чагъы етишгенлени чакъырыв нечик юрюлдю? Украинада хас чарада къуллукъ этеген, жанларын къурбан этген уланланы агьлюлерине район администрацияны янындан кёмек бармы?

 – Украинада хас операция башлангъанлы, ара бёлмеген кюйде Хумторкъали районну Къызылюрт шагьарны, Къызылюрт ва Хумторкъали районланы военный комиссариатына Украинада асгер къуллугъун кютеген россиялы солдатлагъа гьар тюрлю дарманлар, опуракъ, исси аякъгийим­лер ва башгъа тарыкъ болагъан алатлар йибере. Опуракъ, исси гийим ва башгъа тарыкъ болагъан алатлар етишмеген солдатлагъа 300 минг манат акъча бериле.

Украинада къуллукъ этеген солдатланы агьлюлерине де район администрацияны янындан тийишли кёмеги этилмей къалмай. О агьлюлеге ашамлыкъ маллар булан да кёмеклер болдурула.
Россия Федерацияны Президентини Указы булан 1-нчи ноябрден тутуп, декабр айны 31-и болгъунча, 18-ден 27 йыллыкъ чагъындагъы жагьил адамланы асгерге чакъырып тура. Бугюнге ерли Къызылюрт военный комиссариатындан 215 жагьил адам чакъырылып, асгерге къуллукъ этмеге гетген. Шоланы арасындан 56-ву – бизин Хумторкъали райондан.

Район газетде, район администрацияны ва юртланы хас сайтларында гюзгю чакъырыв компанияны гьакъында англатыв макъалалар берилген. Гюзгю чакъырыв булан асгерге гетгенлер Украинадагъы хас операциягъа къошулмажагъы гьакъда да англатывлар бериле.
Районда аты савлай дюнья­гъа дегенлей белгили «Сарихум» деген къайыр­тёбебиз бар, шонда йылда кёп санавда туристлер геле. Онгайлыкълар аста булан буса да юрюле.

«Сарихум» деген яшланы бийив ансамбли де Россияны чы нечик де, тыш пачалыкъланы шагьарларыны сагьналарында да оьзлени гьюнерин гёрсетген. Ону чебер ёлбашчысы – Арсланали Арсланбеков, Дагъыстанны инчесаниятыны чалышывчусу. Олар Дагъыстанда болагъан бары да дегенлей шатлы чараларда ортакъчылыкъ эте. Бирдагъы да айтсам, районну маданият цент­рыны ишлери де яхшы, олар гьар байрамда юртлуланы алдында концерт программасын гёрсете. Шондагъы «Торкъали» деген эргишилени хору да кёп ерге белгили.

Гьар йыл бизин маданият центрны кюрчюсюнде «Энемжая» деген респуб­лика фестиваль оьтгериле, демек, Къоркъмаскъала агьамиятлы чараланы юрютеген ер болуп тура.

БИЗИН МАЪЛУМАТ:


Айнутдин Магьамматкамилович ЗИЯВУТДИНОВ 1969-нчу йылда Буйнакск шагьарда тувгъан. 1986-нчы йылда Хумторкъали районну Уьчгент юртунда орта школаны битдире. Школаны битдирген сонг, бир йыл Уьчгент юртдагъы Ю. Акаевни атындагъы совхозда ишчи болуп ишлей.

1988-нчи йылда асгерге чакъырыла ва бир йылдан сонг асгер къуллугъун­ кютюп уьюне къайта. 1987-1993-нчю йылларда Дагъыстан пачалыкъ педагогика институтуну «Тарих ва права» факультетинде охуй, эки йыл Уьчгент школада тарихден дарс бере.

1994-нчю йылдан тутуп, 2015-нчи йыл болгъунча Дагъыстанны ич ишлер министерлигини тюрлю-тюрлю къуллукъларында, шону ичинде 2006-2008-нчи йылларда милицияны Хумторкъали район бёлюгюню начальниги болуп ишлей.

2015-2016-нчы йылларда – Хасавюрт район администрациясыны башчысыны заместители болуп чалыша. 2016-2021-нчи йылларда –Дагъыстан Республиканы Халкъ Жыйыныны депутаты. 2022-нчи йылны февраль айыны 15-ден тутуп, Хумторкъали район администрацияны башчысы.

Агьлюде эки уланы ва бир къызы бар.