Дагъыстанда лап уллуларындан бириси гьисапланагъан Къарабудагъгент районну халкъы экономика ва яшавлукъ якъдан айынмакъ учун жагьлы гьаракатгъа гьар къачан да белсенип гелген. Бизин республикада оьзюнде бугюнлерде 100 мингден де артыкъ адам яшайгъан эсгерилген районда, алдын йимик, буссагьатгъы вакътиде де юрт хозяйствону оьсдюрювге айрыча тергев берилип геле. Оьзге тармакълардагъы гьал да тергевсюз къалмай. Къарабудагъгент районну гьакимбашы Магьмут Гьюсейнович АМИР­АЛИЕВ булан шоланы кёбюсюню уьстюнде айрыча токътап, бизин газетни бёлюгюню редактору этген лакъырлашывну охувчуланы тергевюне беребиз.

Гьасиллер рази къалдыра

– Магьмут Гьюсейнович, оьтюп барагъан бу йылны башлапгъы гьасиллерин гёз алгъа тутуп, сиз ёлбашчылыкъ этеген районну яшавлукъ-экономика якъдан оьсювюне нечик къыймат бережек эдигиз?

 – Алдагъы йыллар булан тенглешдиргенде, бугюнге ерлиги гьасиллер яман тюгюл. Тек гьали де бу йылны гьасиллери гьакъда толу кюйде айтмагъа бажарылмай. Шо саялы ­янгыз алты айны гьасиллерин гёзден гечирейик. Мекенли мисаллар булан айтгъанда, 2022-нчи йылны башлапгъы ярым йылында бизин районда болдурулгъан малланы къадары 4 миллиард 743 миллион 1 минг манатгъа етише. 2021-нчи йылны шу заманында эсгерилеген санав 2 миллиард 536 миллион 5 минг манатдан оьтмеген эди. Болдурулагъан юрт хозяйство малланы къадары да шайлы артгъан. Дейгеним, бу йыл бизин натижаларыбыз гетген йылдан эсе къолай болажакъ. Нечик де, бизин районну экономикасына, айрыча орта ва увакъ далапчылыкъны тармагъына къуршалагъан акъча маяланы къадары, юрт хозяйство малланы болдурув хыйлы къолай гёрюне. Мен бу ерде гьалны оьзге районлар булан тенглешдирип айтаман.

– Далапчыланы гьаракатыны натижасында районну экономикасына бир къадар акъча маялар къуршалагъанын сиз айрыча эсгерип гетдигиз…

  – Гьакъыкъатда шолай болуп да чыгъа. Бугюнлеге бизин район­да орта ва увакъ далапчылыкъ булан машгъул болагъан 900-ден де артыкъ къурум иш гёре. Шолардан къайры да, 1 минг 500-ден де артыкъ оьзлер онгача чалышагъан далапчылар да бар. Оьзбашына оьзлени иш булан таъмин этегенлер гьисапда язылгъанланы санаву да бир мингден оьтген. Олар тёлейген налоглардан районну бюджетини гелими де толумлашдырылып геле. Шо да бизге яшавлукъ агьамияты булангъы бир-бир масъалаланы чечмеге шартлар ярата.

Къошум имканлыкълар ­яшавгъа гийириле

– Шо гьакъда эсгерилген сонг, районну юртларында ватандашлагъа не йимик онгайлыкълар болдурулагъанын айтсагъыз умпагьатлы болар. Шо тармакъда кютюлеген ишлеге республиканы, олай да уьлкени оьлчевюнде яшавгъа гийирилген милли проектлер ва пачалыкъ программалар булан белгиленген гьаракатлар некъадар болушлукъ эте?

– Бизин районда адамланы яшавлукъ гьалларын яхшылашдырмагъа шартлар яратагъан бир нече милли проект ва оьзге пачалыкъ программалар яшавгъа чыгъарылып геле. Шоланы гесимлери кютюлюп, юртлагъа сув ва газ быргъылар тартыла, ёллар ­янгыртыла, орамлагъа асфальт салына. Айтагъаным, «Ерли сиптелер», «Оьсювню ерли отавлары», «Шагьарда йимик онгайлы шартлар болдурув», «Мени Дагъыстаным – мени ёлларым» деген милли проектлеге гёре Къарабудагъгент, Гьели, Паравул, Аданакъ, Манасгент, Уллубийавул, Къурбуки, Жанга юртларда адамлар ял алмагъа, таныш-билиши булан ёлугъуп, бош заманын йибермеге болар йимик жамият майданчалар, гюлбарлар пайдаландырывгъа берилди. Губден юртда этилинген гюлбарны яннавуру булан адамлагъа юрюмеге онгайлы сокъмакълар да онгарылды. Шолайлыкъда, «Шагьарда йимик онгайлы шартлар болдурув» деген милли проектге байлавлу этилеген ишлеге 17 миллион 069 минг, «Ерли сиптелер» деген милли проектге гёре 68 миллион 289 минг манат харжлангъан.

«Мени Дагъыстаным – мени ёларым» деген программагъа гёре кютюлеген ишлеге юртланы орамларына асфальт салынып, ярашдырыв- янгыртыв ишлени кютмек учун республика бюжетден 21 миллион 836 минг манат гёрсетилген. Шондан къайры да, транспорт налог гьисапда жыйылгъан 656 миллион 176 минг манат бизин районгъа къайтарылгъан. Шону булан бирге бизин районда «Савлукъ» деген милли проект де уьстюнлю кюйде яшавгъа чыгъып геле. Шолай, Къарабудагъгент район больницагъа гьалиги талаплагъа жавап береген ясандырывлар, олай да уьюне гелип, алгъасавлукъда медицина кёмек болдурагъан машинлер сатылып алына.

Янгыз Дёргели юртда къурулуп пайдаландырывгъа берилген участка больницаны гьалиги талаплагъа жавап береген кюйде ясандырмакъ учун 55 миллион манатдан артыкъ харжлангъан. Бизин республикада яшавгъа гийирилген инвестиция программагъа гёре де 222837,1 минг манат харжланып, хыйлы иш этилинген.

– Гележекде районгъа акъча маяланы геливюне шартлар яратмагъа болагъан дагъы да не йимик ишлер гёз алгъа тутулгъан?

– «Уьйташ» деген ерде 130 гектарда къурулуш материаллар этеген ва Магьаммат Гьажиевни атындагъы заводну, олай да бир ерден башгъа ерге етишдирмеге тюшеген авур юклени ахтарып, шоланы ташыйгъан тийишли къураллар булан ясандырылгъан «Агрико» деген центр да къурулажакъ. Шондан къайры да, Тюркия, Китай, олай да Германия бирлешип, цемент этеген завод да къуражакъ деп гёз алгъа тутулгъан. Шо завод 15 гектар майданда ерлешежек. Шолар барысы да ишлеп башласа, 13 миллиард манатгъа гьар тюрлю маллар чыгъарылажакъ. Чинкдеси, 2500 адамгъа иш ерлер болдурулажакъ, районну бюджетине буса налоглар гьисапда 200 миллион манат тюшежек.

 –Магьмут Гьюсейнович, Къарабудагъгент районда юрт хозяйствогъа кёпден берли яхшы тергев берилген. Бугюнлерде шо тармакъ не даражада оьсе?

– Артдагъы йылларда бизин районда болдурулагъан юрт хозяйство малланы къадары артып турагъаны гьис этиле. Инг алда шо да оьсюмчюлюк тармакъдан алынагъан гелимлер булан байлавлу экенин айтмагъа бажарыла. Шолай, 2022-нчи йылда 6 миллиард 200 минг манатгъа ашлыкъ, эт, сют, емишлер, яшылчалар ва оьзге юрт хозяйство маллар болдурулгъан. Гьар йыл сайын къылчыкълы ашлыкъланы оьсдюрювге гёрсетилеген майданлар да артдырылып тура. Бу йыл да 14897 гектар майданларда чачылгъан ашлыкълардан гьарисинден орта гьисапда 28,4 центнерден аз болмайгъан кюйде 423 минг тондан да артыкъ тюшюм къайтарылды. Шону булан бирге, умуми кюйде алгъанда, 11 минг гектаргъа етишеген кюйде гюзлюклер чачылгъан.

Буссагьатгъы вакътиде емиш береген 665 гектар ердеги бавлардан яй-гюз айларда 8512 тон тюшюм алынды. 558 гектаргъа орнатылгъан яш бавлагъа да тийишли къуллугъу этиле. Алдын салынгъан юзюмлюклер булан бирге янгы майданлагъа борла орнатывгъа бизин районда тергев бериле. Умуми кюйде алгъанда, буссагьатгъы вакътиде бизин районда 2111 гектар майданда юзюмлюклер бар. Янгыз артдагъы йылланы ичинде 373 гектар майдангъа борла орнатылгъан. Тюшюм береген 1738 гектар юзюмлюклерден бу йыл 24743 тон къайсыбыз да кёп сюеген татли емиш къайтарылды.

Бизин районда теплицаланы къурув да арасы бёлюнмейген кюйде юрюле. Бугюнлеге 224 гектар майдандагъы теплицалардан тюшюм алына. Шо буса бизин районну юртларында къурулгъан теплицаланы уьчден бир пайы болуп токътай. Бу йыл да шолардан 35 минг тондан кем болмайгъан кюйде 2 миллиард 500 миллион манатгъа овощлар ва яшылчалар болдурулмагъа гёз алгъа тутула. Шондан къайры да, 433 гектардан 9800 тон гьар тюрлю овощлар ва яшылчалар алынгъан.

Гьайванчылыкъны, къушчулукъну гьакъында айтсам, бу йылны ичинде 3500 тондан артыкъ гьайван ва къой, 2 минг тондан къолай тавукъ эт болдурулгъан, 30 минг тонгъа ювукъ сют савулгъан. Оьтген йыллар булан тенглешдиргенде, шо тизив натижа болуп токътай.

– Юрт хозяйствону оьсдюрювню болдурагъан аслу шарт гьисапда сакъланагъан гьайванланы санавун артдырмакъ, олай да оьзге тюрлю онгайлыкълар болдурмакъ учун не къадар акъча маялар къуршала?

 – Бу йылны ичинде уллу гьайванланы гийирип семиртмек учун – 5, савулагъан сыйырланы сакълама – 1, къуш эт болдурмакъ учун да 2 уллу аран къурулгъан. Умуми кюйде алгъанда, 7 миллион манат харжланып, этни ва сютню ишлетмек, олай да гьар тюрлю югъунчлу емлени гьазирлемеге тарыкълы болагъан къураллар ва ясандырывлар сатылып алынгъан. Топуракъны ишлетмек учун тарыкълы 7 тюрлю техника ва машинлер де сатылып алынгъан. Шолагъа да 500 миллион манатгъа ювукъ харжлангъан.

Билим-тарбияны ­асувлу ёллары ­танглангъан

– Магьмут Гьюсейнович, буссагьатгъы вакътиде билим берив тармакъгъа гиреген идараланы гьалы не даражададыр?

– Бугюнлерде 28 де школада, школа чагъына етишмейген гиччипавлар тарбияланагъан 30 да билим берив идараларында, олай да хас школа интернатда, билим беривню шартларын белгилейген программалар ва милли проектлер яшавгъа чыгъарыла. Билим беривню федерал пачалыкъ гесимлерине гёчювню шартлары болдурулгъан сонг да, шону сан янын камиллешдиривге, янгыртывгъа аслу тергев бериле. Дейгеним, охутувну ва тарбия беривню сан янын артдырывну гьа­йында къалып, билим беривню янгы къайдалары яшавгъа гийирилген. Бизин районну охув ожакъларында билим алагъан яшлар республикада ва ондан тышда юрюлеген олимпиадаларда, олай да оьзге сынавларда да алдынлы ерлеге ес бола. Муаллимлер де оьзлени усталыгъын, бажарывлугъун, касбу жигерлигин гёрсетип, яхшы натижалагъа етише.

Ачыкълашдырып айтгъанда, бу йылны ичинде Къарабудагъгентдеги эки номерли, Манасдагъы, Къакъашурадагъы эки номерли орта школалар янгы къайдаланы проектини оьлчевюнде компьютерлер алдылар. 2019-нчу йылдан тутуп, бизин районну 22 билим берив ожа­гъында «Оьсювню отавлары» деген центрлар иш гёре. Шоланы 6-сы бу йылны ичинде ачылгъан. Юртларда школадан йыракъда яшайгъан яшланы оьзлер билим алагъан охув ожакълагъа етишдирмек учун, хас транспорт булан таъмин этилген.

– Школаланы биналарын ярашдырып янгыртмакъ учун не къадар къаст этиле?

 – Россияны билим беривге ва къурулуш ишлеге къарайгъан министерликлери бирликде артдагъы йылларда яшавгъа гийирген пачалыкъ программагъа гёре Паравулдагъы эки номерли, Уллубийавул ва Къурбуки юртларындагъы школаланы биналары янгы йылны алдында янгыртылды. Къарабудагъгентдеги гимназияда, Дёргелидеги бир номерли, олай да Манасдагъы орта школаларда гелеген 2023-нчю йылда шолай ишлер юрюлежек.

– Охув ожакъланы биналарын ярашдырып янгыртгъандан къайры да, янгыларыны къурулушу гёз алгъа тутуламы?

– Янгы охув йылны башында «Демография» деген программагъа гёре къурулгъан Къарабудагъгентде 250 яшны къабул этмеге болагъан «Яшлыкъны дюньясы» ва Дёргелиде оьзюне 120 гиччипав юрюжек яшлар бавлары пайдаландырывгъа берилди. От тюшюп яллагъан сонг кёп заман ишлемей тургъан Къарабудагъгентдеги «Гюнеш» деген яшлар баву да башгъа бинагъа гёчюп, гиччипавлагъа эшиклерин ачды. Сонг да, Къарабудагъгент, Паравул, Янгы Паравул, Къакъамахи, Аданакъ, Губден, Зеленоморск юртларда «Билим беривню оьсдюрюв» деген федерал программагъа гёре бир-эки йылны ичинде янгы школаланы биналары, олай да 7 яшлар баву къурулажакъ.

 – Жамиятыбызны инг де жагь, янгылыкъланы тез къабул этеген яш адамлар булан байлавлу масъалалар районда нечик чечиле?

 – Билим алывундан, ял алывундан къайры да, оланы спорт­ну гьар тюрлю журалары булан иштагьландырмакъ учун бир къадар агьамият бериле. Школа чагъындагъы ­оьрюм яшланы, айрокъда ата-анасыз къалгъанланы яй айларда районда, республикада, ондан тышда да ял алывун болдурмакъ учун гьар йыл да мекенли чаралар гёрюле. Оланы арасында асгер борчун кютювден баш къачырагъанлар да аз. Бизин уьлкени Савутлу Гючлеринде къуллукъ этеген уланлар кёбюсю гьалда командирлени разилигин къазанып, аталардан къалгъан асил мердешлеге аминлигин исбат эте. Шо гьакъда айта туруп, бугюнлерде юрюлген гюзлюк чакъырывну барышында бизин районну юртларындан бугюнлеге ерли 70 улан асгер борчун кютмеге йиберилгенин айтмакъны тийишли гёремен. Буссагьатгъы вакътиде Украинада юрюлеген хас асгер гьаракатгъа да бизин райондан 40 адам къуршалгъан.

 – Магьмут Гьюсейнович, ораву гелгенде сорап къояйым. Яшлагъа ва яшёрюмлеге спортну гьар тюрлю журалары булан машгъул болмакъ учун не йимик шартлар яратылгъан?

 – Спортну гьар тюрлю жураларын оьсдюрювге ва шолар булан иштагьланагъан яшланы къуршавгъа бизин районда гьар заманда да тергев берилген. Умуми билим береген школаларда да, яшланы ва яшёрюмлени спорт школаларында да тора­йып гелеген яш наслуну вакиллери кёп тюрлю секциялагъа къуршалгъан. Ачыкълашдырып айтгъанда, бугюнлерде бизин районгъа гиреген юртларда яшланы ва яшёрюмлерини 10 спорт школасы иш гёре. Шоларда 4 мингге ювукъ оьрюм чагъындагъы яшлар спортну гьар тюрлю журалары булан машгъул бола. Умуми кюйде алгъанда, бизин районда бугюнлерде 127 спорт идара иш гёре.

Шондан къайры да, ачыкъ майданчаларда хас алатлар салынып, яшлар турникде тартылып, чабып-атылып, къаркъарасыны гючюн-къуватын артдырмагъа, савлугъун беклешдирмеге болагъан 30 гиччирек майданчалар да ясандырылгъан. Шолайлыкъда, республика ва федерал оьлчевюнде къабул этилген «Спорт – яшавну гесимлери», «Ерли сиптелер», «Билим берив идараларда футболну оьсдюрюв» деген программаланы шартлары толу кюйде яшавгъа чыгъарылып геле. Шону булан бирге, артдагъы йылларда айрыча агьамият берилеген ГТО-ну гесимлерин кютювге байлавлу да хыйлы иш этиле.

Гьар йыл сайын бизин районда тюрлю-тюрлю тармакъларда оьрлюклеге етишип, жамият арада белгили болгъан замандашларыбызны гьюрметине багъышлангъан кёп санавдагъы ярышлар оьтгериле. Бизин районну администрациясыны янындан шо ярышланы оьтгеривге харж ва оьзге тарыкъ-герек де гёрсетиле.
Бизин якълы спортчулар, янгыз республиканы оьлчевюнде тюгюл, шондан тышда да гёрмекли ­оьрлюклеге­ етишип, оьзлер тувуп оьсген ата юртуну, районуну атын данггъа чыгъара. Шо гьакъда айта туруп, бизин райондан чыкъгъан спортчулар бу йылны ичинде республика, Бютюнроссия, халкъара турнирлерде ортакъчылыкъ этип, 134 алтын, 79 гюмюш, 127 де бронза медаль къазанып къайтгъанын эсгермеге тюше. Шо буса оьз гезигинде яшёрюмлени санлы яшав юрютмеге ругьландыра…

– Къарабудагъгент районда маданият тармакъны идараларыны иши нечик салынгъан?

 –Бизин райондагъы маданият къурумланы эсгерсем, Къарабудагъгентде Россияны халкъларыны адатлангъан маданият ­центры ишлей. Юртларда да шолай идаралар 16 бар. Бизин районну баш китапханасындан къайры да, юртларда 17 китапхана иш гёре. «Киностарт» деген кинотеатр ва алты музей ачылып, оьзлени гьаракатын болдура. Бизин районда «ДР-де маданиятны оьсдюрюв» деген пачалыкъ программагъа ва «Маданият» деген милли проектге гёре ишлер юрюлдю. Шону натижасында Россияны халкъларыны адатлангъан маданият центрларыны биналарында ярашдырыв-янгыртыв ишлер кютюлдю. Къа­къашура юртдагъы, Дёргелидеги, Къурбукидеги центрларда ярашдырыв ишлер булан бирче материал-техника базасын беклешдирив гьаракатлар да этилди. Губденде маданият къаласы къурулду.

–Магьмут Гьюсейнович, озокъда, бир лакъырлашывну барышында районну гьалын-гюнюн толу кюйде айтып битдирме къыйын экени англашыла. Шуну булан тамамлай туруп, районну гележегин сиз нечик гёрегенигизни айтгъаныгъызны да сюебиз.

– Белгили экени йимик, бизин Къарабудагъгент район яшавлукъ ва экономика масъалаланы чечмек учун лап онгайлы ерде ерлешген.

Ачыкълашдырып айтгъанда, о Магьачкъала, Каспийск, Избербаш шагьарлар, олай да Буйнакск, Лаваша, Сергокъала районлар булан дазулар тутуп, сонг да Каспий денгизни бир ягъа боюнда ерлешген. Дейгеним, оьзюню табиат, гьава шартларына гёре бизин районну денгиз бою Къара денгиз ягъа бойлардан бир де къалышмай. Шолайлыкъда, районда курорт, туризм тармакъланы оьсдюрмек учун бек багъыйлы шартлар бар. Шону гёз алгъа тутуп, районну топуракъларында эсгерилген тармакъланы айындырмакъ учун маъналы къайдада чаралар гёрюле. Шо иш гележекде де узатылажакъ. Шону булан бирге халкъны яшав даражасын яхшылашдырывну, ерли малланы болдурувну айланасында алынагъан гьар тюрлю гелимлени артдырывну ёллары да белгиленгени гьакъда да айтмагъа тюше. Шондан къайры да, орта ва увакъ далапчылыкъны якъламакъны дагъы да асувлу гьайы этилежек. Юрт хозяйство тармакъны гьар-бир якъдан оьсдюрювге агьамият берилежек. Нечик алай да, халкъны пайдасына этилеген бизин гьаракат бошуна гетмей.

Шо гьакъда айта туруп, берилген имканлыкъдан пайдаланып, бизин районгъа гьар заманда да «Ёлдаш» газетибизни янындан берилеген тергев саялы оьзюмню разилигимни билдиремен.

БИЗИН МАЪЛУМАТ:


Магьмут Гьюсейнович АМИРАЛИЕВ 1976-нчы йылда Магьачкъала шагьарда тувгъан. Оьзю миналы дёргелили. Дагъыстан пачалыкъ техника университетде оьр билим алгъан. 1998-нчи йылда эсгерилген оьр охув ожакъны аспиранты болуп илму ишин ­якълагъан ва экономика илмуланы кандидаты деген атгъа ес болгъан. 2001-нчи йылдан тутуп, ДГТУ-да башлап ассистент, сонг дарс беривчю болуп ишлемеге башлагъан. Шондан сонггъу йылларда ол ДГТУ-ну кафедрасыны заведующийини, доцентини къуллукъларында чалышгъан. 2009-нчу йылдан тутуп, 2014-нчю йылгъа ерли ол ДР-ни «Спецгазстройсервис» деген пачалыкъ идарасыны ёлбашчысыны къуллугъун кютген. 2014-нчю йылны октябр айыны ахырындан тутуп, 2015-нчи йылны июн айыны ахырына ерли Магьачкъала шагьарны Совет район администрациясыны башчысы болуп тургъан. Шо йылны июль айыны 3-нде Къарабудагъгент районну башчысыны къуллугъуна белгиленген. 2020-нчы йылны март айында район жыйынны депутатлары бир гёнгюлден ону экинчи гезик де шо къуллукъгъа сайлагъан. Уьйленген, 3 авлети бар.