Алда Къарланюрт кёп уллу майданларда емиш бавлары бар юрт деп танывлу эди. Шону учун да «Бав юрт» деп де айтылып турду. Къарланюртгъа дагъы да Игитлени юрту деп де айтыла. Гиччи буса да мундан Уллу Ватан давну йылларында Совет Союзну Игити, белгили танкист Элмурза Жумагъулов ва Макътавлукъ орденлени толу кавалери Абдуразакъ Датуев чыкъгъанлар.
Юртну бугюнгю гьалы гьакъда мен «Къарланюрт совет» деген муниципал къурулувну башчысы Къарлан АКЪАЙЧИКОВ булан лакъырлашаман.
– Сиз юртну башчысы болуп сайлангъаныгъыз 2 йылдан да артыкъ бола. Шо заманны ичинде не йимик ишлер этилди ва гёз алгъа не тутулгъан?
–Юртда 4 мингге ювукъ адам яшай. Мени де аслу борчум – оланы яшавун яхшылашдырмакъ. Шону учун бары да къайдаланы къоллама тюше. Шо буса гьар тюрлю затлардан башлана. Мисал этип айтайым, юртдагъы насны чыгъартмакъ учун транспорт болдурув ва ер белгилев. Аз зат деп эсинге геле. Тюгюл, шо да масъалаланы бириси болуп токътай…
– Алда лакъыр этегенде, уллу ёлдан юртгъа гиреген орамны гьакъында сёйленген эди, гьали буса арив онгарылгъанын гёремен…
– Бу йыл шо масъала да чечилди: «Дагавтодор» «Кавказ» деген уллу ёлдан юртну ортасына ерли мукъаятлы кюйде 3 чакъырым ерге къалын этип асфальт салды. Биз буса ёл ягъа булан ярыкълар салдыкъ. Шолай да, районну ёллагъа къарайгъан къуруму юртдагъы къабурлагъа барагъан ёлгъа ва шонда машинлер токътайгъан ерге де асфальт салды. Айтагъаным, юртну ичинде дагъы да 800 метрге ювукъ орамлары асфальт этилди. Мен шо къурумну башчысы Къураш Гьажиевге юртлуларымны атындан баракалламны билдирме сюемен. Гележекде юртну бир нече орамларын ва паркны агьамиятлы проектлеге къошмакъны гьайын этип тураман. Шолай этсек, адамланы яшавун яхшылашдырмакъ учун бир абат алына, шо буса – мени аслу борчум. Мен де шону янгыз этмежекмен, айланамда депутатлар ва идараланы башчылары да булан бирликде айланажакъман.
– Юртдагъы аслу масъала деп сен яшлар баву ёкълукъну эсгерип, адамлар гиччипавларын Тотурбийкъаланы, Эндирейни ва Хасавюртну яшлар бавларына элтегенни айтгъан эдинг. Шо чечилдими?
– Биз башлап, юртда школа къурулгъанда, шону алдагъы бинасында яшлар бавун этсе яхшы болар деп ойлашдыкъ. Районну администрациясы булан гьакълашып, шо бинаны ярашдырып, ерли администрацияны чыгъарма токъташдыкъ. 200 яшгъа ери булангъы яшлар баву буса янгы къайдада къурулажакъ. Шогъар 1 гектар ер де онгаргъанбыз, тарыкъ документлер Къурулуш ва билим берив министерликлерден де оьтген.
– Гьар заманда да йимик, налоглар жыйывгъа аслу тергев бериледир дагъы?..
–Юртлуланы кёбюсю шагьарда ишлей, бавлар салып, шолардан харж къазана. Юртда школа, больница, почта, уллу чагъындагъылагъа къарайгъан центрны бёлюгю, маданият къала, спорт школа, онгъа ювукъ тюкен, бир-эки цехлер ва тавукъ сакълайгъан фермалардан къайры, дагъы айтма зат ёкъ. Шону учун да налоглар жыйывну аваралары бола. Болса да, налогланы гьар йыл 100 процент этип жыябыз. Бу йылгъа топуракъ налог – 371 минг, мал-матагь – 435 минг манат. Шону да кёп янын жыйып битгенбиз. Налог жыйыв артгъан сайын, юртдагъы бир-бир масъалаланы чечме де имканлыкъ бола.
– Алда юртда сув масъала бар эди, шо нечик чечилди?
– Гертиден де, юртлулар ичеген сув масъалаланы инг аслу деп гьисаплай эди. 2020-нчы йылда шо масъала да чечилди, гьали юрт Солакъ-Хасавюрт сув быргъыгъа къошулгъан.
– Дагъы башгъа не масъалалар бар?
– Шолагъа мен масъала деп айтма да сюймеймен. Юртлар йылдан-йыл тюрлене, биз яшайгъан ерде де адамланы яшавун яхшылашдырагъан ерлер ачылгъанны сюемен. Демек, юртну бир-бир къурулушларын асувлу милли проектлеге гийирме сюемен ва къаст этемен. Шону учун да, алдагъы школаны алдындагъы бош ерде яшлар учунгъу майданча ва ял алагъан парк этме хыял бар, шолар проектге гирген, энни къалгъан затлагъа да къарарбыз.
– Юртдагъы спорт школаны уьстюнлюклери гьакъда кёп айтыла…
– Юртда спортну оьсювюне бек агьамият бериле. Гьали де яшлар спорт булан алдагъы клубну бинасында машгъул болалар. Шо спорт идарагъа айландырылгъаны 20 йыллар бола. 2008-нчи йылда юртда спорт школа ачылды. Директору этилип Арсевдин Мамаев салынды. Бугюнлерде шонда 300 яш спортну тюрлю-тюрлю къайдаларына уьйрене. Дагъы да, бизин спорт школаны 5 юртда филиаллары да бар.
– Юртда дзюдо ябушувдан Бютюнроссия ярышлар оьтгериле. Эсимде, шонда кёп белгили адамлар ортакъчылыкъ этген эди. Юртда спортзал къурулажакъ деп шо йылларда эшитдим, гьали де шо хабар кюйдеми?
– Биз де шо масъала чечилер деп гьар йыл гёзлейбиз, тарыкъ документлер гьазирленген. Янгы школаны оьр боюнда 1 гектар ер де гёрсетилген. Тезде шолай спорт бина къурулуп битер деп эсиме геле, шону этмек учунгъу бары да ишлер кютюлген.
– Гьали юртда янгы школа ачылгъанда, охувчу яшлар спорт булан шондагъы майданларда машгъул боладыр?
– Болалар, дагъы да айтсам, «Арсланбек» деген мини-футболдан бек гючлю командабыз бар, олар гьар йыл Россия оьлчевдеги оюнларда 1-нчи ерни алып геле.
Бу йыл да «Кожаный мяч» деп ат тагъылгъан Бютюнроссия ярышларда оьзлени боюнда утгъан 17 команда ойнады. 2007-2008-нчи йылларда тувгъан яшланы арасында Волгоградда оьтгерилген ярышларда олар Ярославль областны командасын 2:1, Осетияны 4:0 булан утду. Псковну командасы булан оюн 2:2 булан битди. Гьасилин чыгъаргъанда, «Арсланбек» деген команда Россияны чемпиону болуп къайтды.
– 4 йыл алда юртда 502 яшгъа ери булангъы янгы школа къурулду, буса да шону да масъалалары чыкъмай къалмайдыр…
– Янгы талаплагъа гёре къурулгъан школада терен билим алмакъ учун бары да имканлыкълар болдурулгъан. Школаны директору Дагъыстанны ат къазангъан муаллими Бадирахан Моллатаева – бек талаплы ёлбашчы. Шону учун да школада охув ва тарбия якъдан сёз тапмайгъан кюйде ишлей. Ону педагогикада 30 йылдан да артыкъ сынаву бар, шону да кёп янын ёлбашчы гьисапда ишлеген. Мунда дарс берив къайдалар башгъа, дарсны юрютюв, билимлени тергев, яшны билимин къыйматлав, муаллимни ва охувчу яшны аралыкълары, яхшы билим алмакъ учунгъу шартлар болдурув, тарбия ва кёп тюрлю затлар бар. Янгы къайдада аслу гьалда билим беривню натижаларына къарала. Шондан къайры да, бизин школада республика оьлчевдеги семинарлар, конференциялар ва жыйынлар оьтгериле.
– Лакъырыбызны яшланы патриот ругьда тарбиялав нечик юрюлегенни гьакъында давам этме сюемен…
–Артдагъы йылларда патриот тарбиягъа бакъгъан якъда кёп ишлер этилине. Мисал этип айтсакъ, дарслар башлангъанча школаларда гимн согъула, уьлкени байрагъына абур этиле, дарсларда шолагъа тергев бериле. Шолай да, школада шо темагъа багъышлангъан кёп санавдагъы ёлугъувлар, жыйынлар ва семинарлар оьтгериле. Шолагъа савлай республикадан яшлар жыйыла. Олар бир ерде буса сынав алышдырып бола, бир-бири булан гьаллаша. Шо да – тарбияны бир яны.
Дарсларда асгерде ва хас гьаракатда ортакъчылыкъ этеген юртлуларыбызны игитлиги гьакъда ачыкъ дарслар юрюле. Сёз ёругъуна гёре айтсам, бизин юртдан 8 яш контракт булан Украинаны миллетчилерине къаршы юрюлеген дав агьвалатларда ортакъчылыкъ эте, шолай да 4-ев мобилизациягъа гёре чакъырылып гетген. Шоланы гьакъында дарслар юрюлгенден къайры да, биз яшланы оланы агьлюлерине барагъанда да къуршайбыз. Шо агьвалатларда ортакъчылыкъ этегенлер гьукуматдан берилеген бары да харжланы алгъан, район администрация да гьар агьлюге 50-шер минг манатлар берди. Айтагъаным, оланы агьлюлери тергевге алынгъан.
Юртну халкъы да яшланы даим де ругьландырып тура. Олар асгерге чакъырылып гетгенде юртлулар акъча жыйып гьайван алып, уллу мавлет де этдилер. Этин яшаву осал агьлюлеге пайладыкъ. Уланларыбыз да оьзлени борчун намуслу кютсюнлер ва сав-саламат уьйге къайтсынлар!
БИЗИН МАЪЛУМАТ:
Къарланюрт ерлешген 2631 гектар ерни 1500-нчю йылларда Эндирей бий Солтанмут, оьзюне кёмек этгени учун эрпелили бий Будайчыгъа берген. Акъайчыкъ тухумну бийи савгъат этилинген топуракъларда юрт къурма уланыны уланы Къарланны йиберген. Юрт 1636-нчы йылда къурулгъан деп токъташдырыла. Къарлан 82 йыл яшап, 1684-нчю йылда гечинген. Шондан сонг Къарланны юрту, сонг Къарланюрт деп айтылма башлагъан.
Шо йыллардан берли дазулары да алышынгъан. Юртну топуракъларында Могилевское, Петраковское, Покровское ва станция Байрам юртлар къурулгъан.
Магьачкъаланы архивинде сакъланагъан 1896-нчы йылдагъы переписде «Россия Империяны Хасавюрт округуну Къарланюрт юртунда 82 агьлю ва 440 адам яшай деп языла. Акъайчиковланы тухуму 11 агьлю ва 85 адам бар деп эсгериле.
1924-нчю йылда юртдагъы килисадан совет школа эте. 1932-нчи йылда юртдагъы топуракъланы бирикдирип, Маметбековну атындагъы колхоз къурула, сонг аты «Буденный», «Прогресс» бола, артда Датуевни аты тагъыла. 1993-нчю йылларда топуракълар пайлана ва гьар адам оьзюню пайын ала. Юртда 490 сабанчы хозяйство къурулгъан.
Бугюн Къарланюртда 4 мингге ювукъ адам яшай.
