Гебек КЪОНАКЪБИЕВ
«Ёлдаш» газетни баш редакторну
Абусупиянны асарлары – къурумайгъан булакъ
Биревлени яшагъанын «гечинген» деген хабар чыкъгъандан сонг билебиз, башгъалары буса халкъ учун кёп пайдалы иш этип, артындан унутулмас гьыз къоюп гете. Уллу алим, ярыкъландырывчу, жамият чалышывчу, таржумачы, язывчу ва шаир адамыбыз, къумукъланы оьктемлиги Абусупиян Акаевни шолайлардан гьисаплайман.
Салынгъан сокъмакъдан ва этилинген ёлдан юрюме тынч бола, тек биринчи сокъмакъ салагъанлар бек къыйнала. Абусупиян да шолай болгъан: ол Дагъыстанда биринчилерден болуп тышгъа чыгъып билим ва сынав алгъан, китаплар чыгъаргъан, шоланы адамлагъа етишдирмекни гьайын этген, школа ачгъан… Ол ана тили йимик билеген, оьзюню бир-бир асарларын да язгъан арап, фарс, азербайжан тиллерден къайры, авар, дарги, къазикъумукъ, мычыгъыш, тат, орус, тюрк, татар, тиллени де биле, сонг да, бир нече тиллени де англай болгъан. Кёп тиллени билеген Абусупиян Дагъыстанда къумукъ тилде чыгъагъан «Мусават» деген башлапгъы газетибизни, «Баян улхакаик» деген Дагъыстанда биринчилей арап тилде чыгъагъан журналны ва «Ишчи халкъ» газетини редакторлары да болгъан. Олардан къайры да, къумукъ тилде биринчи алифбаны, биринчи охутув-методика китапны ва оьзю язып, Дагъыстанда биринчилей арап тилни грамматикасын чыгъаргъан.
Шо ёлунда нечакъы къыйынлыкълагъа къаршы болса да, артдагъы йылларда къыйыкъсытывлагъа тарыса да, Абусупиян бюдремеген ва тутгъан ёлундан таймагъан. 1929-нчу йылны июнь айында Абусупиян бир гюнагьсыз айыпланып, къагьрулу Темиркъазыкъгъа сюргюн этилген, шонда ГУЛАГ-ны лагерлерини авур шартларында савлугъун тас этип, негьакъ зая болуп гечинген. Демек ялгъан ялаябывлар башлап юрегин яллатгъан, ону гьакъында бир белги де къалмасын дегенлей, сонг эки арба китабын да яллатгъан.
Ол 1902–1928-нчи йылларда басмадан 40-дан да артыкъ китап чыгъаргъан булай уллу пагьмуну гьакъында биз геч билдик. Бизден ону уллу пагьмусун кёп йыллар яшырып тургъан… Гьали охугъанда ону билимине, англавуна бек тамашалыкъ этебиз.
Ол оьзюню китапларында яшны ругь янындан оьсювю, тарбиясы агьлюде башланма герекни гьакъында айта, къылыкъсыз адам ругь янындан да ярлы экенни эсгере. Адам къылыкъ янындан тюз тарбиялансын учун, онда рагьму, гертилик, бирев-биревге кёмекге табылагъанлыкъ, халкъыны ругь ва тарихи байлыкъларын сакълап болагъан хасият герекни айта.
Бажарывлу муаллим гьисапда Абусупиян ана тилин оьсдюрювню, ону тазалыгъыны масъалаларына да кёп тергев берген. «Ана тилни башгъа тиллерден гелген сёзлер булан къарышдырып сёйлемек арив тюгюл… Шолай этмек оьз тилибизни ёкъ болувуна багъып элтмесми? Бизде «къабул этмек» деген сёз бар тура, «принимать» деген сёзню айтмагъа не тарыкъдыр?» деп яза. Тюнегюн язылгъан йимик сатырлар тюгюлмю?
Уллу алимибизни аты унутулмасын учун Гьасан Оразаев кёп иш этгенни гьакъында айтылгъан ва язылгъан. Ол Абусупиянны 4 томлукъ китапларын чыгъарды. «Пайхаммарны ёлу булан» деген китапларын оьзюне 82 йыл болагъан мени анам кёп сююп охуй. Шолар – айрокъда уллу чагъындагъыланы башлыгъында сакъланагъан сыйлы китапларыны бирлери.
Абусупиян айтгъан, язгъан «къылыкъланы» биз гьали нечик юрютебиз? Арабыздагъы бирлик, бавурлукъ, дослукъ, бир-бирибизге табылагъанлыкъ осал бола бармаймы? Яйылгъан Интернетни торундагъы яшавлукъ бетлерде бир-бирибизни сёгебиз, яман сёзлер айтабыз, оьзюбюзню къылыкъсыз юрютебиз, оьз миллетибиздегилени жанын ачытдырып сёйлейбиз. Шу вакътини гёрген буса яда 100 йыл алда оьзю гётерген масъалалар шулай даражагъа етгенни билген буса, уллу алимибизни де гёнгю бек бузулар эди…
Абусупиянны наслулары, олар 100-ге ювукъ дей, уллатасына ошама къаст этелер. Ону авлетлерини торунлары, оланы да яшлары бугюнлерде тюрлю-тюрлю ерлерде ишлейлер ва авлетлерин уллатасыны насигьатларына гёре тарбиялайлар. Оланы гьарисинде уллу алимни ругьу ва бир тамчы буса да къаны бар.
Эгер де адам оьлгенде ону атын эсгермей къойса, адам гертиден де оьлген деп гьисап этиле. Шо адам белгисизликге дёне. Тек Абусупиян йимик алимлерибиз арабызда даимликге яшажакъгъа ва оланы юлдузларыны ярыкълары бизге ёл гёрсетип туражакъгъа инанаман.
