Гюн чыгъар Анжи бетден,

Геме чыгъар Дербентден.

Сен магъа аявлусан,

Болур-болмас Женнетден.
(Къумукъланы йыр хазнасындан)

БИЗИН МАЪЛУМАТ:
Дербентде халкъны гьисабын алывгъа байлавлу артдагъы гезикде оьтгерилген ишни натижасында шагьарда 123 минг 721 адам яшайгъаны аян этилинген. Йылда тувагъан­ яшланы санаву да 700-ден кем болмай. Гиччипавланы тарбиялав булан машгъул болагъан 50-ден кёп ясли бавларыны, школаланы, хас билим береген коллежлени эшиклери ачылгъан.

Уллуланы ва гиччилени савлугъун сакълав булан машгъул болагъан 16 медицина идара иш гёре.

Шагьардагъы ватандашланы пачалыкъ ва муниципал къуллукъларын кютюв булан машгъул болагъан ва шолай да оьзге тюрлю къурумланы санаву 750-ге ювукъ бар.

Шагьардагъы 3 базар ва кёп къадардагъы гьар тюрлю тюкенлер, гюнтувуш ашханалар, чайханалар къоллавчуланы-алывчуланы къуллукъ-ларын кюте.

Нарын-Къала халкъара оьлчевдеги тарихи эсделик ­гьисапда 2003-нчю йылда ЮНЕСКО-гъа гийирилген.

Бырынгъы Дербентни башындан гетген башгъа-башгъа девюрлерде болгъан кёп къадардагъы тюрлю агьвалатланы гьакъында охувчуларыбызгъа толу кюйде баянлыкъ бермек учун кёп заман тарыкъ. Россияны шагьарларыны арасында Дербент оьмюрге лап да уллусу ва шону учун айрыча гьюрметге де лайыкълы. Дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, бир-эки йыллар алда бырынгъыланы отаву оьзюню эки минг йыллыкъ юбиле­йин къуванчлы агьвалатларда къаршылады…

Шону учун оьтген-гетген тарихни теренине чомулмайлы, охувчуларыбызны заманын аяп, ялкъдырмайлы, макъаламны Нарын-Къалагъа гьалиден 60 йыл алъякъда этген биринчи сапарымдан башламагъа токъташдым.
Эсделиги ярыкъ болгъур, орус ва ана тиллерден дарс береген муаллимлерибиз Къазакъмурза Узунаевич ва Уллу Ватан давну ортакъчысы Алипбек Пашаевични сиптечилиги булан школада охуйгъан йылларда Дербентге биринчи сапарыбыз болду.

Биринчи абат, биринчи сююв, биринчи сапар… Оланы къайсы да даимге эсингде къалагъаны белгили. Яшда гёрген яшынмас. 1962-нчи йылны шавлалы язбашыны баш гюнлери эди. Шо гюнлени бир ахшамында дарслардан сонг бизин Къаягент райондагъы Гьюсемегент сегиз йыллыкъ школаны охувчуларыны арасындан лап да лайыкълыларын сайлап, Алипбек Пашаевич: «Тангала эртен Дербентге ва Дагъыстанны Ярыкълары деген шагьарлагъа экскурсиягъа баражакъбыз», – деп гьазирлик гёрмеге буварыв этди. Демек, шо гьакъда билдирип, гёнгюбюзню хош этди. Сюйсегиз инаныгъыз, сюймесегиз инанмагъыз, хошлангъан гёнгюбюз сёнмей, гёзюбюзге юху гелмей бозаргъан кюйде гече геч болгъунча хыйлы заман юрегибиз шекер гемирип турду…

Эртенинде ахшам гьазирленген чонтайланы да инбашларыбызгъа илип, школаны абзарына жыйылдыкъ. Къурдашларым булан эришип турникде тартыла туруп шо мюгьлетде ерли «Ленин ёлу» колхозну шофёру, жаны женнетде болгъур, Нюрютдин агъай да етишип гелди.

«Кавказ» деген федерал ёлгъа чыкъгъынча Гьюсемегентден 12 чакъырымгъа ювукъ ёл бар. Айланч буса да, ёл яхшы. Айланмалардан ­оьтюп тегиш онгайлы асфальт тутулгъан ёлгъа чыгъабыз. О заман колхозланы автобуслары ёкъ саялы, юк ташыйгъан­ автобусланы юзюмчюлер учун ишге барма-гелме дегенлей ­онгайлы болсун учун, уьстюне юртлу усталар такъталардан къалкъысын ишлеп онгара­гъандыр. Биз де, къатарбашлар, шолай онгайлы ерде сыйынып, чакъда-чакъда чалт барагъан машинден башыбызны узатма, ел тийдирме муштарлы бусакъ да, тек муаллимибиз Къазакъмурза Узунаевич сакъ, къоймай. Давну ветераны Алипбек Пашаевичге гьюрмет этип, кабинкагъа олтуртуп, ол оьзю уьстде бизин булан.

Къаягент къорукъ къыбла якъда Дербент районну топуракълары булан дазулана. Гьюсемегентден де Дербентге етишгинчеге 70 чакъырымлардан къолай ёл болур. ­Уьстде де эсгерилгени йимик, язбашны гюню айлана якъ жанлы яшыл тюслеге бёленип, гёнгюбюз дагъы да ачыла. Авлакълар, юзюмлюк­лер гюнню шавлаларына ирия болуп балкъый. Башлап Гьамри оьзендеги кёпюрден чыгъып, Гьайдакъ райондан оьтген Уллучайгъа етишебиз. Шо ерде теркеме къумукълар яшайгъан Жимигент, Валигент, Татляр, Деличобан, Падар ва оьзге юртлар да ерлешгени гьакъда муаллимибиз бизге оланы амалгъа геливюне, яшав-турушуна байлавлу болуп англатывлар бере. Бу бойда алда Хазари элини халкъы юзюм борла оьсдюрегени, олар аслу гьалда топуракъчылыкъ ва гьайванчылыкъ булан машгъул болгъаны бизге де аян этиле.

Арадан онча кёп заман оьтмей, бир сагьатдан Дербентге де етишдик. Шагьарны гюнбатыш этегинде ерлешген Нарын-Къалагъа гётерилеген канзилерден таба муаллимлерибизни англатывларына къулакъаса, тынглай туруп уьстге оьрленебиз.

Ошгъуп-солуп уллу ­къ­анга къапуланы алдындагъы майдангъа етишип токътайбыз. Бийик ва генг уьстюнден машин оьтеген даражада ишленген чырларында елевчюлени чапгъынларыны натижасында урулгъан топланы белгилери ачыкъ гёрюне. Не къыйынлыкълагъа тарыса да, Нарын-Къаланы якълавчулары душманлагъа арт бермеген.
Уьстден къарагъанда, тёбендеги Хазар денгизни боюнда орунлашгъан бырынгъы шагьар къолунгну аясында йимик гёрюне.

– Заманны аяма тарыкъ, къайтагъанда Дагъыстанны Ярыкълары деген шагьардагъы шиша заводгъа да гирме тарыкъбыз, – деп, Къазакъмурза Узунаевич алдыбызгъа тюшюп алгъа багъып абатланды.

Къаланы къаравчусу: «Хошгелдигиз, Нарын-Къаланы къабакълары къонакълар учун гьаман да ачыкъ», – дей туруп, исси кюйде къаршылады. Гьалыбыз-кююбюз сорап гьаллашып битген сонг буса ол бизин де оьзюне етишген аз-маз къужурлу тарихи маълуматлар булан таныш этди. Бираздан ичине гирип, ер-еринде токътап тергев этебиз. Къыдыра туруп бырынгъы тарихи эсделик булан ювукъдан таныш болгъан сонг, гертиден де, къаланы башындан хыйлы давлар, алатолпанлар оьтгени, якълавчуларыны къоччакълыгъы, оьз элине аминлиги бизге де аян болду.

Заман бир кюйде турмай. Йыллар йыллагъа, асрулар асрулагъа байланып арадан девюрлер гете, наслулар алышына бара. Арадан оьтген вакътини ичинде Самурну ва Уллучайны кёп суву эниш акъгъан. Тек бизин ата-бабаларыбызны тарихи эсделиги унутулмай. Дербент гьали де оьзюню орнун тас этмеген. Уьстевюне, шагьар оьсе, ­генглеше ва тюрлене…

Шону арт вакътилерде мунда гелеген туристлени санаву белгили кюйде артып тербейгени де ачыкъдан ташдыра. Оьзюм де шогъар артдагъы гезик 2022-нчи йылны гюзюнде болгъан сапарымны натижасында шагьат болдум. Гьалиги заманда мунда гьар тюрлю миллетлени, динлени вакиллери бирликде сыкълашып яшай ва тышдан шагьаргъа къыдырма гелеген къонакъланы арив къаршылай.

Шагьар туризмни отавуна айлана

Гертиден де, Дербент ра­йонда ва шагьарда табиатны, тарихни, дин, адабият булан маданиятны ва инчесаниятны эсделиклери аз тюгюл. Уьлкебизни оьзге ерлеринден эсе, кёп. Нарын-Къала, машгьур шаир Низамини атындагъы парк-яллыкъ бав, денгизбой ягъалар, бырынгъы межит, минг йыллыкъ чинар тер­еклер ва оьзгелери къонакълай гелгенлени айрыча тергевюн тарта.

Артдагъы йылларда туризмни имканлыкъларын толу кюйде пайдаландырмакъ учун шагьарда болгъан хыйлы-хыйлы алмашынывлар, тюрленивлер гёзге илине. Артдагъы гезик мен Дербентде болгъанда шагьарны баш майданында да ярашдырыв ишлени генг кюйде юрюлюп турагъан вакътиси эди…

Туризмни оьсювю, белгили болгъан кюйде, аслу гьалда гьар тюрлю онгайлыкъланы ва къуллукъланы болдурув булан тыгъыс байлавлу. Биз сюйсек де, эрши гёре бусакъ да, тек шо коммерция ишлени даражасы булан оьсмеге башлай. Ону учун мадары бар маячылар да оьзлени харжларын шолай тармакъгъа салып пайдаландырма ва хайыр алма муштарлы болагъаны гьакъ.

Озокъда, болдурулгъан онгайлыкълар, къуллукълар учун пайдаланма токъташдырылагъан багьалары – о башгъа масъала. О гьакъда «Ёлдашны» оьтген номерлерини бирисинде оьзюню авторлукъ колонкасында-тапкъырында газетибизни гёзден гечиривчюсю-обозреватели Алав Алиев де оьзюню ойларын, пик­руларын охувчуларыбызгъа малим этди.

Дагъыстангъа, ич туризмни оьсювюн гьисапгъа ­алмагъанда, артдагъы йыллар тышдан Дербентге гелеген туристлени санаву 200 минглеге ювукълашып тура. Тюзюн айтгъанда, тышдан гелеген туристлер ломай харжы болмаса, ёлгъа сапаргъа чыкъмайгъаны да гьакъ.

Алдагъы йылларда ­ти­йишли де, тийишсиз де Дагъыстандагъы гьаллагъа, террорчулукъгъа байлавлу болуп уьлкебизни маълумат къуралларында гьар тюрлю авторланы кюрчюсю ёкъ макъалалары, теле ва радио берилишлери яйылып, туризмни оьсювюне хыйлы четимликлер тувулуна эди. Артдагъы йылларда шолай кемчиликлеге ёл берилмейгени саялы, ял алмагъа къонакълай гелеген туристлени санаву да арта бара.

Дербент шагьар полицияны бёлюгюнде участка къуллукъчу, майор Руслан Пашаев де шо гьакъда бизге оьз пикруларын аянлашдырды.

– Дербентге гелеген туристлени санаву йылдан-йылгъа 100 минглер булан къолайлашып геле, – дей Руслан Сардарович. –Къурулуш орамдан тутуп, къаланы дазуларыны ювукъдагъы боюна ерли низамны къорувгъа жаваплыман. Туристлени аманлыгъын гьисапгъа алып, жамият низамны айрыча къоруп сакълама тюшегени – шо да мени борчум.

– Нарын-Къалада оьзюнде полицияны къошум айрыча посту бармы?

– Алда бар эди, гьали ёкъ. Тек шону янгыдан яшавгъа къайтарма тарыкъ болажагъы гьакъ. Россияны Гьукуматында туризм тармакъгъа къарайгъан­ полицияны къурувну масъа­ласы арагъа салынгъан. Шо гьакъда арагъа чыгъарылгъан масъаланы якълап, Дагъыс­танны Башчысы Сергей Меликов да оьз таклифин уьстге йиберип аян этгени гележек учун инамлыкъны тувдура.

Туризмни оьсдюрювге, шагьарны безендиривге байлавлу болуп уллу программа къабул этилинген. Шо программада токъташдырылгъан борчланы яшавгъа чыгъарыв булан бырынгъы шагьарыбызгъа гелеген туристлени санавун 2025-нчи йылгъа 5 керен артдырмагъа, демек, миллионгъа етишдирмеге умут этилине.
«Янгы ер» деген ингилис-россия программа буса 2019-нчу йылда къабул этилинген эди. Шогъар байлавлу хас документ де оьтген йыл октябр айда Россияны Гьукуматыны янындан тасдыкъ этилип пайдаландырывгъа берилди. Айтмагъа сюегенибиз, шондан сонг да Дербентде туризмни оьсдюрювге байлавлу кёп иш этилинген. Шолайлыкъда, ерли далапчылыкъны оьсдюрмеге ва къуллукълар, мал-матагь учун тёленеген гьакълагъа гёре къазанч этмеге имканлыкълар да арта.

– Дербент – Россияны лап да бырынгъы шагьары, шону учун яшавлукъ-коммунал къуллукъланы камиллешдиривге, тезги къурулушланы янгыртывгъа байлавлу хыйлы алмашынывлар болмаса бажарылмай, – деди оьзюню баянында «Янгы ер» деген компанияны ортакъчысы Григорий Соломин. – Ерли ватандашлагъа ерине-топурагъына, мюлкюне байлавлу болуп документлерин де толу кюйде янгыртмагъа тюше. Башлап шагьарлылар шогъар ичибушуп турса да, гьали олар да алгъа салынгъан борчланы яшавгъа чыгъарывну агьамиятлыгъын англагъан ва бизге кёмеклешмеге гьазир.

Дербентни бир башындан бириси башына 15 минутну ичинде яяваякъдан юрюп чыкъмакъ учун ёллар, орамлар онгарыла. Буссагьатгъы вакътиде къаланы тюп боюн тутуп, Керим Маметбековну, Къазибек Мирзаны, Рзаевни атындагъы орамларда ва «Къыркълар» деген къабурларда янгыртыв-безендирив ишлер оьтгерилип тура.
Эсгерилген компанияны ортакъчылыгъы булан Дербентде Жалаган деген яллыкъ-маданият бавуну оьлчевюнде бугюнлерде «Нарат тала» деген проекти гьазирленип пайдаландырывгъа бермеге онгарылып тура. Шону къурулушун да толу кюйде тамамлап, бу йыл ноябр айны ахырларына таба пайдаландырывгъа бермеге гёз алгъа тутулгъан. Шолай агьамиятлы проектлер «Экология» деген пачалыкъ оьлчевдеги милли проектни талапларына гёре яшавгъа чыгъарылагъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюше.

Дербентни ювугъунда алда таш чыгъарылагъан ташлангъан карьерни орнунда 32 гектар майданда янгы яшавлукъ авул къурмакъ учун, Дагъыстанда биринчилей болуп комплекс план къурулгъан ва пайдаландырывгъа берилген. Шо проектде белгиленген кюйде, уьч йылны ичинде 80 минг квадрат метр яшавлукъ майданланы къурмагъа ва сатывгъа салмагъа умут этилине. Неге десегиз, Дербентде яшайгъан гьар ватандашгъа бугюн 17 квадрат метрден артыкъ пай тиймей. Россия оьлчевюнде алгъанда буса, шо гёрсетив гьар адамгъа 27 квадрат метр яшавлукъ майдан тие.
Шону учун яшавлукъ къурулушларда маячыланы харжлары къолланып къалмайлы, оьзюне гьалиги заманда 120 мингден де кёп адам яшайгъан Дербентге федерал бюджетден 46 миллиард акъча берилежек. Шолайлыкъда, гележекде Дербентни Дагъыс­танда чы нечик де, савлай Россияда туризмни лап да гёрмекли отавуна айландырма умут этиле.