Дагъыстанны экономикасында чалтик оьсдюрюв алдан берли мердешли тармакъланы бириси гьисапда танывлу. Аз болсун, кёп болсун, гьали де асувлу тармакъны загьматчыларына, касбучуларына чалтик чеклени пайдаландырыв иш, къазанч берегени ачыкъ болуп гёрюне.
Шону натижасында айлана якъдагъы къоллавчуланы акъ бюртюкден гьазирленеген сурсатгъа бакъгъан якъдагъы талаплары да къыйыкъсытылмай яшавгъа чыгъарылагъаны гележек учун инамлыкъны тувдура.
Айлар айлагъа, йыллар йыллагъа байланып, арадан заманлар оьтюп бара. Айтмагъа сюегеним, СССР тозулгъандан сонг уьлкебизни ва шолай да регионубузну агропромышленный тармагъы кёп къыйынлыкълагъа тарып, уллу юрт хозяйство предприятиелер кётюр болду. Шолайлыкъда, минглер булангъы гектарларда Дагъыстанны темиркъазыкъ боюндагъы чалтик чеклер де ишлетилинмей, къоллавдан чыкъды. Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, чалтик чеклер, харжгъа, къуллукъгъа харлылыкъда татавуллар лай басып къаравсуз къалып, заралгъа, тас этивлеге тарыдыкъ.
Насипге, артдагъы йылларда бизин республикабызда мердешли ва къоллавчулар учун лап да тарыкълы тармакъланы бириси чалтик оьсдюрювге тергев арта. Бугюнлерде ДР-ни Гьукуматыны Председателини заместители Нариман Абдулмуталимов, юрт хозяйство ва сурсат министри Мухтарбий Ажеков ишчи сапары булан чалтикни тюшюмю къайтарылып турагъан Къызлар райондагъы хозяйстволаны авлакъларында ва шондан сонг Тарумов районда да болдулар.
– Сапарны, чалтик оьсдюрювчюлер булангъы ёлугъувну натижалары рази къалдырдымы? – деген соравгъа жавап къайтара туруп, республикабызны аграр тармагъыны министри Мухтарбий Ажеков:
– «Нива»деген акционер жамиятны чалтик оьсдюрюлеген чеклери Къызлар райондагъы Сар-Сар деген юртну авлакъларында ерлешген, – дей министр. – Ишчи сапарны вакътисинде мени заместителим Шарип Шарипов ва Къызлар районну башчысы Аким Микиров ёлдашлар оздурдулар. Юрт хозяйство продукция оьсдюрюв булан машгъул болагъан хозяйствону директору Загидин Къасумов производствогъа байлавлу болуп ишлетив, тёшелген гьазир малланы ва шолай да, сакълавгъа салыв къайдалары, бар имканлыкълары булан ювукъдан таныш этди. Гьалиги заманда акционер жамиятда 20 минг тон гьазир продукцияны сакълавгъа салагъан ерлер болдурулгъаны гьакъда да эсгерилди.
Белгили болгъан кюйде, «Нива» деген ООО 4,3 минг гектар майданларда юрт хозяйство оьсюмлюклер оьсдюре. Шону авадан пайы, дагъы да, ачыкълашдырып айтсакъ, 3350 гектарында чалтик оьсдюрюле.
– Хозяйствону авлакъларында чалтикни тюшюмюн къайтарыв булан янаша гюзлюклер чачывгъа да гьазирлик гёрюле, – дей Загидин Къасумов. – Гьалиге ерли чалтик чеклени 1 мингге ювукъ гектар майдандан тюшюм къайтарылгъан. Орта гьисапда бир гектардан 70 центнер бюртюк басыла. Мол тюшюмлер оьсдюрюв булан яшавлукъ масъалаланы ёрукълашдырыв да камиллеше бара…
Пачалыкъны янындан Сар-Сар юртда уллуланы ва гиччилени яшавлукъ къуллукъларын кютювню масъалалары да тергевсюз къалмайгъаны разиликни тувдура. Эки къабатлы маданият къаласы ва 30 яшгъа ери булангъы ясли бав Россияны юрт хозяйство министерлигини сиптечилиги булан юрюлеген «Юрт ерлени оьсдюрювню гьакъында» деген пачалыкъ программаны оьлчевюнде къурулгъан ва пайдаландырывгъа берилген.
– Эсгерилген пачалыкъ программаны оьлчевюнде яшавгъа чыгъарылагъан борчлар дагъы да кёп бар, – дей Къызлар районну юрт хозяйство управлениесини начальниги Райсат Алилова. – Айтмагъа сюегеним, пачалыкъны янындан кёмеклешив учун берилеген харжлар гьалиги заманны талапларына жавап береген янгы производство къураллар, юрт хозяйство машинлер, агрегатлар алмагъа имканлыкълар ярата. Предприятиени башчылары гележекде чачыв майданларын дагъы да артдырмагъа, демек, 6 минг гектарлагъа етишдирмеге токъташгъаны гьакъда айрыча эсгерме тюше. Шолайлыкъда, янгы иш ерлер болдурула ва гьар тюрлю бюджетлеге тёленеген налогланы гелимлери къолайлаша.
«Нивада» чалтик оьсдюрювчюлени ойлашдырагъан масъалалар да къаршылашмай тюгюл. Гьали болгъунча артыкъ транспорт харжлар да этип, сатып ёл алып деген кюйде, чалтикни ашлыгъын тазаламакъ учун Краснодар крайгъа ташыла эди. Артдагъы вакътилерде, шону гьисапгъа алып, бизин республикабызда ашлыкъны тазалайгъан 4 завод къурулгъан ва гележекде де шолай заводланы къуруп пайдаландырывгъа бермек муратда гьаракат юрюле.
Савлай республикабызда гьалиги заманда 30 минг гектар майдандагъы чалтик чеклер пайдаландырыла. Шо да – Краснодар крайдан сонг Россияда экинчи даражалы гёрсетив. Пайдаландырылагъан чеклерден 2021-нчи йылда 119 минг тон чалтик къайтарылгъан эди. Бу йылгъа белгиленген планлагъа гёре республикабызда 135 минг тон тюшюм къайтармагъа умут этиле. Буссагьатгъы вакътиде чалтик чеклерде ишлейген комбайнланы умуми санаву 150-ге етише. Тек шо да кёп тюгюл. Айтагъаныкъ, техника гючлер хоншудагъы регионлардан да чакъырыла.
Чалтик оьсдюрювчюлени арасында юрюлеген ярышда Къызлар, Тарумов, Бабаюрт районланы коллективлерини къолда этеген натижалары гёрмекли.
Савлай Дагъыстанда чалтик чеклени умуми майданлары 56 минг гектарлагъа етише. Уьстде де эсгерилгени йимик, артдагъы вакътилерде шону 30 минги ишлетилине. Шону гьисапгъа алып, бошуна къаравсуз-къуллукъсуз къалагъан чеклени иши имканлыкълагъа гёре узатыла. 2025-нчи йылгъа оьсдюрюлеген тюшюмню умуми къадарын 150 минг тонгъа етишдирмек учун чаралар гёрюле.
Гетген йыл бизин республикабызда къоллавгъа 3 минг гектар майданда чеклер гьазирленген эди буса, бу йыл да шондан кем болмажакъ деп къаравуллана.
Республикабызда чалтик оьсдюрювде, уьстде де эсгерилгени йимик, Къызлар район айрыча макътавгъа лайыкълы. Неге десегиз, мунда чалтик 17, 5 минг гектарда оьсдюрюле. ООО «Нивада» йимик «Кизлярагро-комплексни» коллективи де чалтик оьсдюрювде бар имканлыкъланы къолдан чыгъармай, 2350 гектар майданны ишлете.
Артдагъы маълуматлагъа гёре, бизин республикабызда чалтик оьсдю-рюлеген майданлардан 6 минг тондан къолай акъ бюртюк басылгъан.
Агропромышленный комплексде гьар тюрлю тармакълардан къайтарылгъан тюшюмлени ишлетип де, ишлетмей де сакълавгъа салывну масъаласы да чалтик оьсдюрювчюлеге йимик, къоллавчулагъа да агьамиятлы. Багьаланы гьатдан оздурмайлы, арагъа ломайчыланы сугъулма къоймай, багьаланы сав йылны боюнда ёрукълу кюйде сакъламагъа имканлыкълар яратыла. Шону учун бизин республикабызда чалтик чеклерден къайтарылагъан тюшюмлени тенг яртысын, демек, 60 минг тоннасын сакълавгъа салагъан ерлени-имаратланы болдурмагъа гёз алгъа тутулгъаны гьакъда да айрыча эсгерме тюше.
