Инсанлар учун яшавда инг тарыкъ зат – оланы эркинлиги. Ватандашланы ихтиярлары сакълансын, ондан къайры да пачалыкъ гьакимлик къурумларда оланы пайдасына гёре законлар чыгъарылсын учун, жамият оьзлени вакиллерин сайламагъа кёп тез вакътиден берли де уьйренген. Олагъа биз депутатлар деп айтабыз. Шо халкъ вакиллери, (гьаракаты болса) кёп тюрлю ишлени де яшавгъа чыгъарма бола. Гьали олар халкъны къыставуллу талапларын нечик кюте?

Кёп арек гелмейли къарасанг, демократия – халкъ гьакимлиги, пачалыкъ ишлерде ватандашланы да айтгъаны тутула деген пикруну англата. Оьзюню кисесин толтурмакъ учун нечик буса да бир канзиге гётерилме сююп гьаракат юрютегенлер де аз тюгюл.

Халкъ вакиллени адамлар оьзлер сайлайгъан кюй, ­демократия халкъгъа берген ихтиярларыны бириси экенни гёрсете. Тек бугюн биз демократия деген шо эркинликден кёп арекбиз. Халкъны англав даражасы етишмей буса ярай…
Халкъгъа сёз берме тарыкъ деген пикру не заманда да пачалыкъ ишлерде ватандашлагъа берилген ихтиярланы къолла­ныву булан байлавлу бола гелген. О оьтесиз умпагьатлы ва жа­мият арада болма герекли къуллукъ экени нечесе минг йыллар алдан берли де белгили болгъан. Огъар да чы мекенлешип токъташма заман болгъан эди. Не этме герек, о насипден халкъ арек. Бырынгъы девюрлерде де, къайда да вакил айырагъан заманда пышдырыкълар этилмеген десе, инанма къыйын.
Тек йыллар бою бу бек тарыкълы къуллукъ камиллешип, оьзлеге тавушлар бергенлени пайдасына ишлемей. Неге ишлемейгенни себеби де гьакимият къуллукъчуланы гьаракаты булан бек обур къайдада яшырылып сакъланагъаны саялы. Ондан къайры да, депутатланы оьзлени пайдасына ишлете

Тенглешдирип къарасанг, хыйлы зат англашыла, аян бола. Алдагъы жамият къурулушуну депутатларыны да, гьалигилерини де бир-бирине ошашлы ерлери аз. Ошамайгъаны кёп. Ачыкъдан гёрюнегени – алдагъы­лар акъчагъа сутур тюгюл эди.

Акъчагъа сутурлукъ гьалиги заманны коронавирусдан да бетер авруву буса ярай. Яшырма не бар, гьалиги заманда не буса да бир къуллукъгъа сайланма урунгъанланы халкъны аты булан оьзлени кисесине ишлеме сюегенлери кёп. Кёбюсю ­шогъар уьйренген деп айтма да ярай. Тюзю, акъчагъа сутурлукъ ким де сакъланып болардай балагь тюгюл. Олар да о балагьны алдындан къачып тайма болмай къала. Акъча деген «пача» алгъа чыгъып юрюйген девюрде огъар къарамай яшама да бажарылмайдыр дагъы…

«Депутат» деген халкъ тапшурагъан къуллукъну оьзюмню елкеме гётерип айланма сюемен», – деп сайлавланы алдында къычырып юрюйгенлени кёбюсю гьакимликге ювукъ болмакъ учун оьзлени сайлатмай болгъан эди буса, неге жамият булан чакъ-чакъда ёлугъувлар оьтгермей? Туврадан айтгъанда, халкъ къайда къалгъанын да билме сюймей.

Халкъ тюз къайдада ­сайлагъан вакиллер (депутатлар) биз ­дюньяда алда болгъаны-болмагъа­ны бизге къарангы, тек гьали олар кёп бар экенине мен шеклик этемен. Демократияны геливю булан, тийишли болуп, тюз кюйде сайлангъан депутатлар артма тарыкъ эди. Олар йыл сайын кемий, аз бола. Биревлер чи авзун толтуруп, гьали олар ёкъ деп де айта. Депутатлар бар, тек олар юрютеген ишлери гёрюнмей.

Сайлавлар оьтгерилгинче бираз алда орамлагъа илинип: «Магъа тавуш беригиз!» деп чакъырыв этегендей ­токътагъан бир-бир суратлар бола. Тек олар кимлердир, не иш юрютеген адамлардыр – белгисиз. Сайлавчу оланы яхшы танымай. Шо саялы да сайлав юрюлеген ерге барып огъар тавуш берме иштагьлы болмай.

Совет девюрню заманларында да сайлавланы оьтгериливюне бизде партия къуллукъчулар ёлбашчылыкъ эте эди. Кимни сай­лама тарыгъы да олардан гьасил бола эди. Гьали де, не башгъа, шо ишни оьр гьакимлер юрюте. Оланы гёрмекли этеген ва башын оьрге къанкъайтып юрютеген, о да – «халкъ вакили» деп айтылагъан ат. Халкъны къыйы­нына-тынчына къулакъа­сып, жыйынлар, ёлугъувлар оьтгерип юрюмейген адамдан вакил боламы? Шо ёкъ буса, олагъа алапалар да гьалал тюгюл. Сайлавларда пышдырыкъ булан оьтгенлеге де халкъ вакиллер, депутатлар деп айтма ярамай. Эгер де оьр гьакимлеге шолайлар тарыкъ буса, олагъа оьзге ат такъса яхшыдыр.
Озокъда, халкъны вакиллери болма тарыкъ. Олар оьзге уьлкелерде де бар. Оланы сакъламакъ учун кёп харж да гете. Шо харж олагъа тийишлими, тюгюлмю, башгъа масъала.

Американы Бирлешген Штат­ларында депутатлар ала­гъан алапа акъча дагъы да кёп. Германияда – бизде йимик, Францияда аз. Тек оланы алапалары уьлкедеги орта алапа булан тенглешдиргенде, 10-13 керенлерден артыкъ болмай.

Депутатлар халкъгъа, жамиятгъа гелтиреген пайданы гьакъында да макътавлу сёзлер къоллап айтма къыйын. Къычырып, къувун салып юрюмесек де, биз ону билебиз. Олагъа тавушларын бергенлер учун, жамият учун этегени де гёрюнмей. Инг яманы, мен ойлашагъан кюйде, биздеги сайлав система йыл сайын халкъны федерал, республика, муниципал ёлбашчылыкъдан арек этегенде йимик гёрюнегени. Шо буса бизге «демократия» гелтирген, астаракъ оьзюню заманын къаравуллап турагъан атылтыв алатгъа ошашлы.

Юрт ерлерде халкъны пайдасына деп къурулгъан «депутатланы жыйыны» деген къурумну ишини гьакъында сёз чыкъса, «жамият советлер» деген сёз тагъым­ да гьазирине эсге геле. Оланы экисини де къуллукълары да бир-бирине ошашлы. Экиси де халкъ вакиллерден къурулгъан. Гьаракаты болса – пайдасы да тие.

Гьар ожакъда йимик, гьар юртда да, авулда да этилме герекли ишлер табыла. Оланы бирлери къыставуллу, бирлерин сонггъа салма да ярай. Эгер де шо эки де къурум оьзюню еринде гьайсызлыкъ эте буса, асувлу иш юрюлмес. Шолай гезиклерде эки де къурум ишлемейгени гёрюне.

Бу пикруну ачыкъ этип ­англатмакъ муратда шулай бир мисал гелтирме ярай.

Юртдагъы бир авулда ёллар бек бузукъ. Онгармаса ярамай. Авулдан айрылгъан депутат шо масъаланы чечме бола. Бир де ялкъмайлы жыйынларда шо таклифни гётере турма тарыкъ. Ахырына чыкъма четим ишлер болса да, бажарылмайгъанлары болмай. Халкъны вакили юхлай буса, ону ишин юрт гьаракатчылар алажакъ. Олар кёп ойлашмайлы, адамлардан акъча жыйып, орамына асфальтны орнуна бетон тёгюп, оьзлер тегишлей. Не канализацияланы, не сув быргъыланы тюзевлю салынгъанлыгъына, не де ёлну адам юрюйген (тротуарлагъа), машин юрюйген ерлерине къарамайлы орамны онгара.

Шолай къуллукъланы кютмек учун яшавгъа чыгъарылагъан рес­публика, федерал программалар бар. Адамлардан акъча жыймай оланы къоллап билме неге ярамай? Бираз англавлу болса бажарыла. Жамият вакиллени гьаракаты ёкъ буса, халкъ да не этсин?.. Оьзлер яхшы билеген тюпдеги ёл булан юрюй.

Набиюлла МАГЬАММАТОВ.