Дагъыстан Россияны аграр республикасы гьисапда танывлу. Артдагъы йылларда Американы Бирлешген Штатлары ва оьзге экономикасы оьсген Европа Союзуну пачалыкълары къоллайгъан санкциялагъа да къарамайлы, айлана якъдагъы талапланы гьисапгъа алып, сурсат малланы артдырывда бир къадар натижалар къолда этиле. Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, пачалыкъны ва халкъны сурсат аманлыгъын яшавгъа чыгъарыв учун юрюлеген гьаракатда республика айрыча къошумун болдура.

 

Юрт хозяйство тармакъда чалышагъанлар гьалиги экономика шартларда агропромышленный комплексини предприятиелерини коллективлери ва шолай да онгача иш гёреген сабанчы-фермер хозяйстволар (КФХ), айрыча ишлейген абзар агьлюлер (ЛПХ) базар аралыкълар оьмюр­ сюреген девюрде къазанч этивню янгы къайдаларын ахтара. Шолайлыкъда, янгылыкълагъа арт бермей оьсдюрген продукциясын тышдагъы къоллавчулагъа да етишдирип, борчларын яшавгъа чыгъара.

– Бусурман пачалыкълагъа – Бирлешген Арап Эмиратлагъа, Египетге, Азербайжангъа, Тюркиягъа, Ирангъа, Къазахстангъа, Уьзбекистангъа ва шолай башгъаларына алдагъы кюйде Дагъыстанда болдуру­лагъан гьайванчылыкъ ва оьсюмлюкчюлюк тармакъланы сурсат малланы йиберив гележекде де узатылажакъ, – дей Дагъыстан Республиканы экспортгъа ишлейгенлеге кёмеклешеген центрыны башчысы Руслан Абаскулиев. – Дагъысын айтмагъанда, 2021-нчи йылда Арап Эмиратлагъа Дагъыс­тандан 811 миллион долларгъа сурсат ва оьзге тюрлю маллар йиберилген эди. Шо кёпмю яда азмы? 2020-нчы йыл булан тенглешдиргенде, Эмиратлагъа йиберилеген малланы къадары 16 керен артгъан.

– Бусурман пачалыкъларда яшай­гъан къоллавчуланы янындан сурсат малланы къайсы журалары талап этилине?

– Къой эт, гьюрбеч, бал, емишлерден – юзюм, овощлардан гьазирленген татли сувлар ва шолай да дюгю тыш пачалыкъларда яшайгъан къоллавчулагъа йибериле…

Белгили болгъан кюйде, «Россияны экспорт центры» деген акционер жамиятны сиптечилиги булан «Экспорт учун онгайлыкълар» деген программа Дагъыстанда йимик, уьл­кебизни оьзге регион­ларында да яшавгъа чыгъарыла. Малланы тыш­гъа йиберегенлер де, къабул этегенлер де – барысы да бирни йимик малланы шагьатнамаларына байлавлу къуллукълардан пайдаланагъаны гьакъда да айрыча эсгермеге герек бола.

– Дагъыстан бизин центрны къуллукъларындан пайдаланмагъа разилигин билдиргени гележекде юрт хозяйство малланы оьсдюрегенлеге хайыр учун чалышмагъа дагъы да къошум шартлар болдуражакъ, – дей эс­герилген центрны башчысыны ойчусу Татьяна Сахарова. – 2022-нчи йылда Дагъыстандан экспорт программагъа къошулагъанланы сыдралары дагъы да артажагъына шеклик ёкъ.

Савлай уьлкени оьлчевюнде айтсакъ да, «Халкъара кооперация байлавлукълар ва экспорт» деген милли проектге юрюлеген гьаракатда 2024-нчю йылгъа ерли Россияны 65 регионуну далапчылыкъ булан машгъул тайпалары ортакъчылыкъ этмеге болажакъ деп къаравуллана.

Къазанчы къайнамаса, къазан къайнамас деп негьакъ айтылмай. Белгили бол­­гъан кюйде, 2021-нчи йылда бизин республикабызны аграр тармагъында 175 миллиард манатны оьлчевюнде гьар тюрлю юрт хозяйство маллар болдурулгъан. Демек, айлана якъдагъы четим гьаллагъа да къарамайлы, къоллавчулар учун лап да тарыкълы продукцияны оьс­дюрювде йылдан-йылгъа натижалар къолайлаша бара. Юзюм, овощлар, емишлер, гьайванмал, къушлар оьс­дюрювде натижалар къолай­лашагъаны ачыкъ болуп гёрюне.

Озокъда, къолда этилинген натижалар булан дазуланмагъа тюшмей. Гьаракатгъа – берекет деген кюйде, бар имканлыкъланы къолдан чыгъармай, алда токътагъан­ борчланы яшавгъа чыгъарыв – агьамиятлы масъала. Озокъда, шону учун пачалыкъны янындан этилинеген харж кёмекни де асувлу кюйде къоллап бажармагъа тарыкъ бола.

Айтмагъа сюегенибиз, арт­дагъы йылларда далапчылыкъ гьаракатны якълап, пачалыкъны янындан харж булан кёмек этивню асувлугъу гьар тюрлю къайдалары къоллана. Конкурсланы натижасында грантлагъа лап да лайыкълылар ес бола. Шону булан далапчылар учун янаша пачалыкъ субсидиялар, компенсациялар ва енгил кредитлер токъташдырылгъан. Гьалиги четимликлени гьисапгъа алып, кёмеклешивню асувлу къайдалары пайдаландырыла.

Тек не этерсен, енгил кредитлерден ва оьзге тюрлю харж кёмекден пайдаланмакъ учун, юртлу загьмат­чылагъа, демек, сабанчылагъа банкланы ва оьзге тюрлю пачалыкъ къурумланы янындан четимликлер тувулуна. Муна шо саялы да, республикабызны юрт хозяйство экономикасын оьс­дюрювде этилинеген харж булангъы кёмекни ерли гьа­кимлик къурулувлары ва сабанчыланы, кооперативлени бирлешивлери булан байлавлукъда чечсе асувлу болажагъы шекликни тувдурмай. Неге десегиз, банклагъа ва оьзге тюрлю пачалыкъ къурумлагъа ерерге айланып турмагъа къыставуллу гюнлерде сабанчыланы, юртлу загьматчыланы заманы да ёкъ, хыялы да.

Озокъда, шону учун далапчылыкъ тармакъны яшыртгъын тармагъында чалыша­гъан тайпаланы санавун ва не оьсдюрегенин ачыкъгъа чыгъарып, тийишли къурумларда гьисапгъа алса, гележекде олагъа да пачалыкъны янындан этилинеген харж кёмекни етишдирмеге рагьат болажакъ. Алда да эсгерилгени йимик, бугюнлерде айлана якъдагъы къыставуллу гьалланы, аврувланы яйылывуна байлавлу болуп пачалыкъны янындан далапчылыкъ булан машгъул болагъан тайпаланы 2-3 йылгъа гьар тюрлю тергевлерден азат эте. Уьстевюне, харж булан кёмеклешив де хайырлы болсун учун, агьамиятлы чаралар гёрюлежек.

Пачалыкъны ва халкъны сурсат аманлыгъын болдур­макъ учун Дагъыстанда «Юрт ерлени оьсдюрювню гьа­къын­дагъы» милли борч яшавгъа чыгъарылагъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюше. Неге десегиз, артдагъы йылларда юртлу ватандашланы яшавлукъ гьалы четимлешгени саялы, къазанч этмеге имканлыкълар осаллаша. Ерли гьакимликни ва топуракъ реформаланы талапларын яшавгъа чыгъарыв да чаналай бара. Шону учун сурсатгъа бакъгъан якъдагъы ич талапланы кютюв булан дазуланмайлы, ерлерде халкъ саниятларын, мердешли тармакъланы якъ­лап иш гёрюв гележекде тышгъа йиберилеген малланы оьлчевлерин ва шон­дан болагъан хайырны къадарын къолайлашдырма имканлыкъ­лар яратылажагъы да англашыла.

2021-нчи йылда Къазахс­тан­гъа да 12 миллион доллар­гъа гьар тюрлю маллар йиберилген. Ювукъ гележекде Эмиратлагъа 500 тон гьюрбеч йибермеге гьазирлик гёрюлюп тура. Уьзбекистангъа да дюгю ва мебель бакъдырыла.

Тыш пачалыкълардагъы къоллавчуланы талапларын гьисапгъа алып юрюлеген асувлу гьаракатда «Къызларагрокомплекс» ва «Нива», «Экотар», «Дагъыстандагъы машинлер чыгъарагъан завод» деген акционер жамиятлар борчларына намуслу кюйде янаша. Шо да олагъа янгы ишчи ерлени ачмагъа ва производствону генглешдирмеге имканлыкъ бере. Гьалиги заманда далапчылыкъ булан машгъул болагъан­ тайпалагъа хайыр учун чалышмагъа ёллар ачылсын учун чаралар гёрюле.

Къазанчы, мадары къолай гьаракатчы тайпалар, экономикасы беклешген предприятиелер, компаниялар айлана якъдагъы амалсызланы талапларына да гёз юммай кёмеклешегени де разилик тувдура. Уьстде атлары эсгерилген ва оьзге тюрлю жамиятлар, пачалыкъ къурумлар, далапчылар бугюнлерде Донецк ва Луганск республикалагъа да гьар тюрлю маллар йиберип, рагьмулу ишлеге къол ялгъай.

 

СУРАТДА: Руслан АБАСКУЛИЕВ.