Къызылюрт район, Дагъыстанны оьлчевюнде алгъанда, орта деп гьисаплана. Топурагъы – 541 квадрат чакъырым, адамланы санаву буса 72 мингден бираз артыкъ. Къумукълар, аварлар, мычыгъышлар, къазикъумукълар ва аз санавда башгъа миллетлер де яшай. Алдан берли къумукъ деп гьисапланагъан районну 89 проценти – аварлар, къумукълар 10 процент тюгюл ёкъ. Аслу гьалда район юрт хозяйство маллар оьсдюре. Ра­йондагъы 13 муниципал къурулувну ичине 16 юрт гире. Биз «Къызылюрт район» деген муниципал къурулувну башчысыны заместители Адил Гьажаматов булан лакъыр этебиз.

 – Район оьсювню ёлунда деп гьисаплана, аслу гьалда не тармакълар ишлей?

– Районну яшавлукъ-экономика оьсювюн гёзден гечирсек, йылдан-йыл артагъаны гёрюне. Бизин район­да уллу промышленный къурумлар ёкъ. Къайыр-чакъа чыгъарыв 15 къурум, 3 бетон, 1 темир-бетон материаллар гьазирлейген гиччирек заводлар, 2 агъач ишлер юрютеген ва 9 мебель этеген цехлер ишлей. Аслу гьалда районда юрт хозяйстводагъы тармакълар ишлейгени гёрюне. Шолар иши артсын учун онгайлыкълар да болдурула, сюйсе, о янгы башлайгъан­ сабанчы, шолай да, агьлю ва оьз есликдеги хозяйстволар болсун, барына да тюзевлю янашыв болдурула. Артдагъы йылларда теплицалар этегенлени, юзюм ва емиш бавлар салагъанланы санаву артып тура. Шолай да, инвес­тиция майданчалар гьазир.

–Районда генг оьлчевдеги промышленност булан машгъул бир къурум да ёкъ дедигиз… Юрт хозяйстводагъы ишлер нечикдир?

–Къызылюрт районда – 1300 далапчылыкъ юрютегенлер, шолардан да 1000-и онгайлы далапчылар. Юрт хозяйство булан машгъул болмакъ учун районда 34272 гектар ерибиз бар, шолардан 10659 гектары – сабанлыкълар. Районда уллу юрт хозяйство булан машгъул 17 ва 100 сабанчы, абзарягъа хозяйстволар ишлей. Оларда ашлыкъ, яшылча, бахча емишлер ва юзюм болдурула. Гьайванчылыкъ ва кёллерде балыкъ оьсдюрюв де оьсюп геле. Районда гьайванчылыкъ булан машгъул ва гьукуматдан субсидиялар алып ишлейген 4 хозяйство бар: «Племсервис» деген жамият къурум, Уллубий Буйнакскийни атындагъы агрофирма, «Сайит» ва «Иман» деген сабанчы хозяйстволар. Мисал этип, Зубутли-Миятли юртдагъы «Иман» деген сабанчы хозяйствону гелтирме боламан. Руслан Гьайбуллаев сабанчы хозяйствосуну ишин бир бузавдан башлагъан. Бугюнлерде ол 700 гектарны ижарагъа алгъан ва 2 тавукъ ферма, 2 сют болдурагъан ва 2 гьайванланы семиртип сатагъан фермалар этген. Гьайванларыны санаву 470-ге етише. Янгыз бир тавукъ эт болдурмакъ учунгъу фермасында 40 минг тавукъ оьсдюрюле, шолай да, 18 минг йымырткъа береген фермасы да бар.

Ол 3 минг тон ашлыкъ сыягъан гьамар этген, фермасыны къырыйын­да сют завод да къуруп тура. Сют ва къаймакъ болдургъандан къайры, хозяйствода гьар гюн 4-ер килолукъ 60 баш бишлакъ да этелер. Ону фермаларында 70-ге ювукъ адам ишлей. Адам къаст этсе, не даражалагъа етишме болагъанны шу адам гёрсетип тура.

Гьар йыл бизин районда 2500 гектар ерге ашлыкълар чачыла, орта гьисапда шоларда 20-25 центнер ашлыкъ да алына. «Дружба», Серго Орджоникидзени атындагъы СПК-лар яхшы гелим алалар. Артур Айболатов бажарывлу адам, ол, Чонтавулдагъы Орджоникидзени атындагъы хозяйствону ёлбашчысы. Хозяйство гьар йыл 300 гектаргъа ашлыкълар чача ва 1350 гектарында кёп йыллыкъ отлар болдура.

– Районгъа иш къурумлардан гелеген налоглар кёп ишлени кютме имканлыкъ бередир?

– Къайсы муниципал къурулувну да бюджети налоглардан ва гьукуматдан берилеген субсиядалардан гьасил бола. Шо янындан айтгъанда, ишлерибиз яман тюгюл. Бирлешген бюджетни гьакъында айтсам, 2020-нчы йылда районну бюджетине 1 миллиард 108 миллион манат гелди. Шо алдагъы йылдан 4 процентге артыкъ эди. Оьтген йыл буса шо санав дагъы да артыкъ. Натижада, биз кёп юртларда спорт майданчалар къуруп, ёлларын асфальт этме бажардыкъ.

– Районда билим берив идара 42 бар, шоланы иши гьакъда ва «100 школа» деген проектге гёре школалар ярашдырылагъанны гьакъында да айтгъанны сюер эдим…

– Райондагъы 42 билим берив идараланы ичине 10 яшлар баву, 23 школа, 1 ахшамгъы школа ва 8 къошум билим береген идаралар бар. Шолардагъы бары да ишлер «Билим берив» деген милли проектге гёре юрюле.

Биздеги билим берив идаралар барысы да «Билим беривню оьсювю» деген 5 проектге гирген. Шолар – «Гьалиги школа», «Гьар яшны уьстюнлюгю», «Гележек заманны муаллими», «Сынавлу билим берив» ва «Яшлары бар агьлюлени якълав». Шолагъа гёре школаларда кёп янгылыкълар болуп, гьалиги талаплагъа гёре жавап береген кюйде дарслар юрюле.

Дагъыстанда ярашдырылма герек 600 школа бар, шоланы еттевю – Къызылюрт районда: Акънада, Чонтавулдагъы эки де школа, Солтан Янгыюртда, Стальскоедеги гимназия ва бир школа – Кулзеб юртда.

Шолардан 3 школа ва бир спортзал бугюнлеге ярашдырылып битген.

Шолай ишлер савлукъ сакълавну идараларында да юрюле.

– Гетген йылны сентябр айында Дагъыстанны Башчысы Сергей Меликов Къызылюрт районда болду. Ол не йимик кемчиликлени эсгерди ва шолар бугюнге тайдырылгъанмы?

– Сергей Алимович аслу гьалда яшавлукъ идараланы ва юрт хозяйствону ишлерине тергев берди. Ол районну башчысы Рустам Татарханов булан Кулзеб юртгъа барды ва янгы къурулгъан 60 ери булангъы яшлар бавунда болду. Ол ишчилер булан лакъыр этди ва яшлар бавуну айланасын тергеди. Комсомольское юртда буса республика бюджетден 80 яшгъа ери булангъы яшлар баву къурулуп тура. Бу юртда ол «Эркенли» деген консерва заводда болду. Шо завод ал заманларда йылда 3 миллион банка тюрлю-тюрлю маллар чыгъара эди. 2002-нчи йылда къурулгъан завод ишлемей токътагъаны 10 йыл бола. Яшылчалар болдурув осаллашгъанда ва базар аралыкъланы вакътисинде шо заводну ишлетмек хайырлы тюгюл экенге, ябылма тюшген. Районда заводну яшылчалар булан таъмин этмек учун таман чакъы хозяйстволар ишлей, тек завод­ну ярашдырма ва ­янгыртма герек. Бугюнге ерли инвестор табылмай тура. Заводну янгыртмакъ учун бизнес-проект этме герекни ва жаваплы министерликге тапшурмакъ белгили этилди.

Сонг делегация Нечаевкадагъы «Томат-Агро-Чар» деген теплица компанияда болду. 2016-нчы йылда къурулгъан теплица комплекс изра- йыл технология булан къурулгъан, хыяр ва помидор оьсдюрюв булан машгъул. Гьар йыл 1 минг тон мал ала ва 3 миллион налог да тёлей. Сонг С. Меликов юртда къурулгъан воркаут-майданчаны тергеди ва шону айланасында парк этмекни тюзевлю гёрдю. Айтагъаным, Дагъыстанны Башчысыны бары да тапшурувлары кютюлюп тура.

«Мени Дагъыстаным – мени ёлларым» деген агьамиятлы проектлени кютюв жыйылагъан транспорт налогдан гьасил бола. Натижада 2021-нчи йылда бизге 5 500 метр мезгилдеги 12 орамны асфальт этме чола болду. Зубутли-Миятлы юртда ахырынчы керен асфальт 1988-нчи йылда салынгъан кюйде эди. Шолай да, Комсомольское ва Чонтавул юртларда да эки орамгъа асфальт этилди.

«Демография» деген милли прог­раммагъа гёре буса Нечаевка юртда 200 яшгъа ери булангъы яшлар баву къурулуп битди. Шу юртда йылда 80 яш тува, гьали яшланы ер гёзлеп турагъан масъаласы тайды деп айтма ярай. Шолай 60 ери булангъы яшлар баву Кулзеб юртда да ачылды.

Сентябр айны ахырында Нечаевкада ва Чонтавулда парклар адамланы пайдасына берилди.

– Администрацияны ишине къайсы жамият бёлюклер болагъан кёмегин эте?

– Администрацияны бары да бёлюклери тапшурулгъан ишлени кюте. Шолардан яшёрюмлени ишине къарайгъан бёлюкню ишин эсгерме сюемен. Олар гёрсетилген ишлерден къайры, «Георгиевская лента», «Триколор», «Биз бирчебиз», «Язбашны яхшылыкъ жумасы», «Башгъалагъа сююнч савгъат» ва башгъа чараларда ортакъчылыкъ этелер. Оьзлени арасындан пагьмулу яшланы арагъа чыгъарывда да яхшы иш гёре.

Районну имамыны, дагъы да чечип айтгъанда, динчилерини гьаракаты да яхшы. Олар яшёрюмлени исламны адатлангъан ёлуна салмакъ учун къаст этелер. Олар булан бирликде динни гьакъында тюрлю-тюрлю чаралар оьтгерилген. Къызылюрт районда белгили асгербашчы Солтанмутну зияраты да бар.

– Яшёрюмлени спорт булан да тарбиялав генг кюйде юрюле. Шо якъдан ишлеригиз нечикдир?

– Районда дюньяны, Европаны ва Россияны оьлчевлеринде оьзлени гёрсетген кёп спортчу бар. Солтан­янгыюртлу Мурат Темирханов – бажарывлу тренер, ону тарбиялавчулары Абдул Бийгишиев дюньяны чемпиону болду, Омар Магьамматов 3-нчю ерни къазанды. Бакюде оьтгерилген ярышларда Жамал Дадаев ва Магьаммат Сайитов дюньяны чемпионлары болду, Салман Мусаев буса гюмюш медаль къазанды. Мурат Темирханов – оьзю де гючлю спортчу. Ол каратэ ябушувдан халкъара ярышланы утгъан ва Россия оьлчевде алгъанда, инг де бажарывлу тренер деп гьисаплана.

Районну башчысы Рустам Татарханов да гиччилей чагъындан тутуп спортгъа берилген адам. Волейбол оюндан гьали де ветеранланы командасы булан бирге бютюнроссия ва республика оюнларда алдынлы болуп тура. Рустам Татарханов Италияда оьтгерилген Бютюндюнья оюнларында ортакъчылыкъ этген ва ветеранланы командасы 3-нчю ерни алды.

– 90-нчы йылларда миллетара эришивлер кёп бола эди, гьали шолай хабарлар эшитилмей…

– Бизин районда миллетчи болма бажарылмай, мунда татувлукъда къумукълар, аварлар, мычыгъыш­лар, къазикъумукълар яшай. Аз санавда дагъы да миллетлер бар. Гьар адам оьзюню миллетин артыкъ сюе, тек кёп миллетли районда татувлу яшама герек. Юз йыллардан берли Дагъыс­тандагъы миллетлени арасында хоншу ва сатыв-алыв аралыкълар юрютюп тургъан. Гьар миллетни оьзлеге хас санияты бар. Гьали заманлар алмашынгъан, тек бир къыйын­лыкъ болса, Дагъыстанны халкъы шоссагьат бириге.

Оланы наслулары бизге де, уллу аталарыбызны варислигине амин болуп яшама герек.