Къумукътюзню ортасында ерлешген Къызылюрт район Дагъыстан АССР-ни Оьр Советини Президиумуну 1944-нчю йылны июль айыны 5-нде чыкъгъан къарары булан амалгъа гелген. Огъар гёре Хумторкъали районну аты алышынып, район центры Къызылюртгъа чыгъарыла. Экибулакъ, Къапчыгъай юрт советлери Буйнакск районну составына къошула.

1963-нчю йылда РСФСР-ни Оьр Советини Президиумуну Указы булан район ликвидация этилип, Хасавюрт районну территориясына къошула. Уьч йылдан, 30-нчу декабрде чыкъгъан бирдагъы Указ булан дагъы да къайтып ерине тюше. ДАССР-ни 1992-нчи йылны сентябр айыны 18-нде чыкъгъан оьзге Указы булан Къызылюрт районну гюнтувуш боюндагъы юртлардан ва оланы территорияларындан янгыдан дегенлей Хумторкъали район къурула.

 

Къызылюрт район Дагъыстанны тюзлюк боюнда токътагъан, Хасав­юрт, Бабаюрт, Хумторкъали, Къазбек ва Буйнакск районлар булан дазулукъ эте. Буссагьатгъы вакъти ону территориясы 524, 01 квадрат чакъырымгъа тенг. Яшайгъан миллетлерден инг де кёплери: аварлар, къумукълар, мычыгъышлар, къазикъумукълар ва оьзгелери. Халкъыны санаву, артдагъы гьисап алывлагъа гёре – 72 минг 280 адам.

Къызылюрт район бырынгъы заманлардан берли де юрт хозяйство район деп гьисап этиле гелсе де, район­ну къысматына промышленност предприятиелери булан Къызыл­юрт шагьар гючлю таъсирлик этди. Оьзю Къызылюрт шагьар районну административ центры деп гьисап этилинсе де, гьали ону составында тюгюл.

1960-нчы йылда Къызылюрт «рабочий посёлок» категориягъа гире болгъан. «Шагьар» деген статус огъар 1963-нчю йылда берилген.

1970-нчи йылда шагьарда яшай­гъан­ланы санаву 13 мингден бираз артыкъ болгъан буса, 2020-нчы йылда 38 мингге ювукъ гелеген кюйде артгъан. Гетген асруну 70-нчи, 80-нчи йылларында айрокъда Къызылюрт бизин Дагъыстанда промышленност оьсювю булан инг де генг абатлар алып алгъа барагъан шагьарлардан бириси эди. Биринчиси болгъан буса да ярай… Шо вакъти шагьаргъа гелип яшама башлагъанланы санаву 20 мингге артгъаны да о гьакъда айта.

О вакъти Къызылюртда «Чиркэйгесстрой» уллу къурулушдан къайры, оьзге тюрлю заводлар да бар эди. «Химзавод», «Завод фосфорных солей», «Завод кормового проципитата», ПМК-2 «Домостроительный комбинат», «Полиграфмаш», «Дагэлектроавтомат» ва оьзгелери. Заводларда ишлеме ишчилер тарыкъ эди. Шону учун да олагъа ишге тюшгендокъ, турма ерлер де бериле эди. Башлап общежитиеден, бир нече айдан − оьзюнгнюки этип къоллама болагъан ихтиярлы яшавлукъ уьйлер. Не янындан да гелген адамгъа яшама бек онгайлыкълар болдурулгъан шагьар эди.

Къызылюртда бир заманда да ичеген сув етишмейгенден халкъ тарчыкъмагъанына инанасан. Шагьар уллу ва таза ниъматлы суву булангъы Солакъ оьзенге тийип ерлешген.

Къызылюртну гьакъында айта­гъанда булай бир затны да эсгерме тюше. Огъар 1926-нчы йылда «Посёлок Красный» деп айта болгъан. Шо йыл онда яшайгъанлар 223 адам болгъан. Оруслар – 171, перслер – 26, украинлер – 12, къумукълар – 11, литовлар – 2, миллетин айтмагъан да 1 адам болгъан.

Оруслар кёп болгъанны да себеби – Солакъ оьзенни къырыйында «Владикавказ темир ёлну» къурагъанда, «Чир-юрт» станцияны ишлеме гелгенлер аслу гьалда олардан болгъаны.

2010-нчу йылда Къызылюрт шагьарны миллет тюсю бюс бютюнлей алышына. Шо йылдагъы гьисап алывну документлерине къарасакъ: аварланы санаву – 23 минг 382, къумукълар – 3 минг 915, къазикъумукълар – 1 минг 760, оруслар – 1 минг 250, лезгилер – 956, даргилер – 839, оьзгелер – 846 адам.

Алда йимик гьалиги вакъти де Къызылюрт район ва шагьар − адамгъа яшавлукъ этмек учун оьзлени табиат шартларына гёре де, оьзге тюрлю имканлыкълары булан да ­онгайлы ер. Шагьаргъа тийип ерлешген, бырынгъы къумукъ юртланы гёрмеклилеринден бириси Солтан Янгыюрт да шагьарны тюсюне оьзтёрече ренк къоша гелген. Болса да, шо ренк шагьаргъа да тюгюл, оьзю юртгъа да таъсир этме болмады. Гьали онда ерли халкъдан эсе, гелгенлени санаву кёп.