Уллу Бойнакъ Кавказ гунланы тахшагьары гьисаплангъан Варачангъа аралыгъы бары-ёгъу тарихчилени бугюнлерде де эришдире. Чилле ёлну боюнда ерлешген Уллу Бойнакъ алдын заманларда шагьар деп белгили болгъан. Бир-бир бырынгъы алимлени язывларына таянсанг, бу юртну Александр Македонский къургъан деп де язгъанлар. Тарихи бай бу юртда еттинчи асруну ахырында ва сегизинчи асруну башында къырым шавхаллар яшагъан деп де айтыла.
Тарихни теренине гирейик
Юртну башчылары Чилле ёлдан оьтеген кериванлардан ясакъ алып, оьзлени мюгьюрюн басып йиберип тургъанлар. Биз билеген кюйде, шо ёлдан таба Орта Азия, Европа ва Грузия бойлар булан байлавлукъ болдурулгъан. Юртбашчыны Акъу деген бегевюлю болгъан, ол купеслер оьтеген къакъагъа хуржуну да булан чыгъып, олардан ясакъ алып, мюгьюрюн басып дамгъа сала болгъан. Шо ерге гьали де «Дамгъалы къол» деп айта. Шо бойда гемелени гёзлеп турагъан купеслени гьасси этеген тонавчулар да болгъан. Шоланы башгъалардан айырсын учун бойнуна акъ байлавлар эте болгъан. Шолагъа да «бойнакълар» деп айтыла гелген. Юртгъа ат тагъылгъанны да бирлери шо атдан гёрелер.
Башлапгъы заманларда юртлулар Къымра бет деген ерде яшагъанлар. Шо ерни юртлулар душман чапгъын этивден сакъланма онгайлы деп сайлагъан. Шонда гьали де юртну белгилерин тапма бола. Йыллар гетип, юртлулар бираз тюпге тюше.
«Бойнакъ Бийлик» деп бу бой 13-нчю асруларда тарихге гире. Шону гертилейген язывланы француз король VI Людовигни элчиси Гильом Рубрук 1253-1255-нчи йылларда этген, 1247-нчи ва 1271-нчи йылларда италиялы сапарчылар Марко Полова ва Плано Карпини Бойнакъ бийликни гьакъында язгъанлар. Персиядан гелеген ёлунда Адам Олеарий 1636-нчы йылда Шемахы, Дербент, Бойнакъ, Таргъу ва «Терки» бойларда бола. Шолай да, Бойнакъда голландиялылар сапарчы Ян Стрейс (1670 й.), сапарчы ва художник Корнелий де Брейн (1703 й.) болгъанлар ва о гьакъда язгъанлар. Бу юртда I Петр пача гече де къалгъан. Ол биринчи керен мамукъ оьсдюрегенни шу юртну боюнда гёрген.
Умалат бийнигьакъында язгъан белгили язывчу ва декабрист Бестужев-Марлинский де оьзюню «Амалатбек» деген китабында Бойнакъны арив суратлагъан.
Юртну инг белгили уланы
20-нчы асруну башында Россиядагъы гьал мекенли буса да, 1917-нчи йыллагъа къара халкъ гётерилме башлай. Шо йылларда тыш пачалыкълардан къайтгъан В.Ленин халкъны социализм къурмакъ учун ябушувгъа чакъыра. Бойнакъны халкъы да большевиклени чакъырывун арив гёре ва оьзлени азатлыгъы учун башгётерме башлай. Олар бийлеге ишлеме сюймей, оьзлени пайдасыны гьайын этелер. Россиядагъы гьалны юртлулар заман-заман гелип гетеген инкъылапчы Уллубий Буйнакскийден таба билелер. 1918-нчи йыл май айда Дагъыстанда дав-инкъылап комитет къурула ва шону башчысы этилинип Уллубий Даниялович Буйнакский салына. Шо йылларда ол инг де билимли, англавлу, уьстевюне, къоркъунчлукъну билмейген уланланы бириси болгъан.
У.Д.Буйнакский Бойнакъ юртда 1890-нчы йылда тувгъан. Башлап Темирхан-Шурада, Тифлисде, сонг буса Москвадагъы университетде охугъан.
Ону гьакъында язагъанлар У.Буйнакскийге инкъылапны гьакъындагъы ойлар шо йылларда гелме башлагъан, неге тюгюл де ол 1905-1907-нчи йылларда Ставропольда болгъан инкъылап агьвалатларда ортакъчылыкъ эте деп эсгере. Уллубийни гимназиядан къувалай ва Тифлисдеги гимназиягъа чыгъара. Ону 1910-нчу йылда гюмюш медальгъа битдирип, Москвадагъы император университетни юридический факультетине тюше. Шо йыл ол Россияны большевиклерини партияны уьюрю бола. Москвадагъы агьвалатларда ортакъчылыкъ этгени саялы, ол университетден бир нече керен тайдырыла. Шо йылларда У.Буйнакский тюпден таба большевиклени ишлерин кюте, ишчи халкъны, солдатланы алдында сёйлей.
1917-нчи йыл май айда РСДРП (б)-ни ЦК-сыны тапшурувуна гёре инг яхшы гьазирленген инкъылапчы деп Дагъыстангъа йибериле. Гелгендокъ ол ишчи ва сабанчы халкъны арасында инкъылапны гьакъында англатыв ишлени юрюте.
Арадан 6 ай гетип, Порт-Петровскини асгер-инкъылап комитетин къура, ёлбашчысы этилинип буса Уллубий Буйнакский сайлана.
Ону: «Энниден сонг Дагъыстандагъы тав халкъны къысматын пачаны къуйрукъчулары, Заманлыкъ Гьукуматны министрлери яда бай-бийлер чечмежек, олар оьзлер чечежеклер», – деген сёзлери кёп адамны инкъылапны янына тарта.
У.Буйнакский 1918-нчи йыл март-апрель айларда Порт-Петровск ва Темирхан-Шура шагьарларда советлеге къаршы башгётеривлени дагъытагъанда ортакъчылыкъ эте. 1918-нчи йылны май айындан тутуп, Порт-Петровск шагьарны советини исполкомуну председатели, шо йыл октябр айдан тутуп, Москвадагъы Наркомнацны Темиркъазыкъ Кавказны ва Дагъыстанны ишлерине къарайгъан комиссиясыны уьюрю болуп сайлана. 1919-нчу йылны башында Аштархангъа геле ва Дагъыстан атлы полкну асгер комиссары болуп белгилене.
Оьзю юрютеген ишге герти инанагъан, шону онг гёреген, оьзюню ою ярлы халкъгъа азатлыкъ ва сююнч гелтирерни билеген Уллубий, гьалал иши булан тазалыгъын ва тенгсиз гьакъылын гёрсетген, жанын къурбан этсе де, тартынмагъан ва барагъан ёлундан таймагъан. 1919-нчу йыл 13-нчю майда РКП (б)-ни жыйыны оьтгерилеген заманда башында Уллубий Буйнакский де булан 28 большевик тутулгъан. Баш асгер-шариат судну къарарына гёре, оланы гюллелеп оьлтюрмек деген гьукму чыгъарыла.
Судда У.Буйнакский айтгъан сёзлер ол юрютген ишге бир де гьёкюнмейгенин гёрсете: «Сиз мени ва мени йимик минглер булангъыланы гюллелеме боларсыз, тек оланы юреклерине синген ойланы гюллелеме болмассыз. Мен Совет гьакимлик ва коммунистлер уьст гележекге инанаман ва шо оюмдан таймай оьлме де гьазирмен».
Чыгъарылгъан гьукмугъа гёре 1919-нчу йыл 16-нчы августда Темиркъую юртда большевиклер гюллелене. Дагъыстанлылар ону атын бугюнлерде де уллу гьюрмет булан эсгере. Темирхан-Шурагъа ону аты берилген, шонда ону гёрмекли эсделиги де бар. Дагъыстандагъы кёп-кёп юртлардагъы орамлагъа У.Буйнакскийни аты къоюлгъан, тахшагьарда гюллеленген большевиклеге эсделик салынгъан. Ата юртунда буса ону музейи де ачылгъан.
Уллубийни гьюрмети сакъланагъан музейде
Белгили уланыны атын даимге къоймакъ учун юртлулар Уллу Бойнакъны атын алышдырып, Уллубийавул деп къоялар. Сонг да, жамият юртда белгили инкъылапчы ва Дагъыстанны къара халкъыны азатлыгъы учун жанын берген уланыны эсделигине музей къурма деп токъташалар. Юртну ортасында шогъар 2,5 гектар ер де табыла ва халкъны харжына 2 къабат уьй тургъузула. 1969-нчу йылда музейни абзарында Уллубий Буйнакскийге эсделик де салына. Шону ачылывунда Москвада университетде бирге охугъан поляк, журналист Александр Оше де ортакъчылыкъ этген ва паркгъа терек де орнатып гетген.
1978-нчи йылда бу музей Дагъыстанны бирикген музейлерини филиалы бола. Тек музей толу кюйде 1980-нчи йылда ишлеме башлай ва адамланы къабул этеген даражагъа чыгъа. Шо замангъа музейни ичи толумлашдырыла, У.Буйнакский къоллагъан тарыкъ-герек алатларындан башлап, ол артында олтуруп ишлеген столу, шанжалы, ону суратлары, кагъызлары ва дагъы да кёп тюрлю мал-матагь жыйылгъан.
Музейге баргъан гюн бизин Зайнутдин Магьамматов къаршылады. Бу уланны гьакъында кёп яхшы сёзлер айтма бола. 1979-нчу йылда музейге гелип, муна 40 йылдан да артыкъ шунда ишлей. Музейни заведующийи Мулират Бекболатова булан музейде 10 адам ишлей.
Биз оьзюню гьакъында айтагъан Зайнутдин Магьамматов шонда илму къуллукъчу болуп чалыша. Юртда школада 8 класны тамамлап, ол Буйнакск шагьарда педагогика училищени битдире, сонг заочно оьр билим ала. ДГУ-ну орус-дагъыстан факультетин битдире ва юртдагъы школада муаллим болуп ишлей. Ол музей къурулгъанда биринчи ташны салагъаныны шагьаты. Дагъыстанны маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу.
–Гьар йыл тувгъан гюнюнде, 8-нчи сентябрде, музейни абзарында белгили инкъылапчы ва Дагъыстанны гёрмекли уланы У.Буйнакскийге багъышлангъан чара оьтгериле, – дей Зайнутдин Магьамматов. –Шонда юрт школаны охувчулары ортакъчылыкъ эте. Музейни савлай Союзгъа аты белгили заманлар да бар эди. Йылда 15-16 минг адам гелип гете эди. Сёз ёругъуна гёре айтсам, музейде Дагъыстанны алдагъы ёлбашчылары барысы да болгъан. Заманлар алышынды, Союз тозулду, гьали буса тюрлю-тюрлю школаланы охувчулары гелелер.
«Уллубий дини-иманы булангъы улан болгъан …»
Музейни абзарына гиребиз, шону бинасын айланып тереклер ва яшыллыкълар бийлеген. Уллу-уллу ташларда, юртда болгъан белгили адамланы айтгъанлары мармарташгъа язылып салынгъан. Уллу эсделикден таба ярлы халкъны азатлыгъы учун ва бай-бийлени, оьзю этеген ишге юреги булан берилген ва оьзюне 28 йыл болагъанда гюллеленген Уллубий Буйнакский къарагъан. Музейни онг боюнда эшилип этилинген чалны ичинде милли арбалар, будай ва башгъа къылчыкълы ашлыкъланы гелимин къайтарагъанда къолланагъан алатлар ерлешген.
–Музейни биз 1990-нчы йылда генглешдирдик ва дагъы да кёп экспонатлар сыягъан кюйде этдик, – деп давам эте лакъырын З.Магьамматов ва бизин де алып музейни ичинден юрюй. – Экинчи къабатда биз Уллубий яшагъан замандагъы уьйню ичин тизгенбиз. Муна, бу ерде ону белгили художниклер этген суратлары, ариде ону Татугъа язгъан ва башгъа тюрлю кагъызлары, гиччи заманындан берлиги суратлары бар. Ол мадарлы бек (бий) тайпадан болса да, ярлыланы янын тутуп, оланы азатлыгъы учун неге оьлюп гетген деген сорав тувма бола. Ону атасы Даниялбек подпоручик чинге ерли пачаны конвоюнда (сакъчы бёлюк) къуллукъ этген. 4 яшны да къоюп къатыны оьлгенде, ол Сагьидатны ала. Алдагъы къатынындан къалгъан яшлар ярлылардан алгъан деп оьгей анасын ушатмай, Уллубий тувуп кёп де гетмей, биринчи къатыныны уллу уланы балта уруп Сагьидатны оьлтюре. Атасы Уллубийге 14 йыл битгенче ону Ставропольдагъы училещеге онгарып битген болгъан, ол да атасы оьлгенден сонг шонда охума башлай…
Бу бойда ол ахырынчы тургъан туснакъ уьйню суратлагъанбыз. Терезесиндеги челтир Уллубий тургъан камераны челтири, шону биз гьаранлагъа табып музейге салгъанбыз. Муна бу буса – Уллубий Татугъа берген Къуран китапны биринчи жылтыны сураты. Биревлер ону динсиз этип гёрсетме къарай. Уллубий – бырынгъы сыйлы динли тухумдан. Ол Ставропольда, сонг Москвада охуйгъанда дин дарсларда бусурман динни охугъан. Ол биринчи орус тилде чыкъгъан Къуран китапны да охугъан ва шону оьзюню сюйгени Татугъа савгъат этген. Оьлтюргенче де ол намаз этме ихтияр бергенни тилеген.
Ол оьзюн туснакъдан азат этме къарагъанда да рази болмагъан ва тутулгъанланы барысын да чыгъармай буса, гелмейгенин билдирген. Шолай къатты хасияты барны ол туснакъдан язгъан ахырынчы кагъызында да гёрме боласан: «Мен оьзюмню къысгъа буса да яшав ёлумну таза ва юрегим айтагъан кюйде оьтме къаст этдим. Бирев де мени гьакъымда яман сёз айтып яда гьалал иш этмеди деме болмас. Шо магъа таманлыкъ эте».
Дагъыстанны белгили инкъылапчысы, къумукъланы гёрмекли ва эревюллю уланы Уллубий Буйнакский халкъланы азатлыгъы учун жанын берген ва атын даимликге айтдыртгъан. Бугюнлерде инкъылапчылагъа адамланы янашыву башгъа, тек таза хыяллар булан этилинген гьалал иш бир заманда да унутулмажакъ ва эсделиги адамланы юреклеринде сакъланажакъ.
Бу музейде 643 алат бар. Газетни баш редактору савгъат гьисапда музейге белгисиз художник этген Уллубий Буйнакскийни суратын да берди. Энниден сонг музейде шо алатлар бирге артыкъ болду.
Къ. АДИЛБИЕВ,
газетни мухбири.
Автор чыгъаргъан суратлар.
