Мен гьали шагьарда яшайгъанланы, оланы ана тилге бакъгъан янашывуну гьакъында айтмагъа сюемен. Бетлейгеним, айып этме сюегеним тюгюл, тек тувмадан бизин ана тилибиз болуп гелеген къумукъ тилни яшлар билгенни, сёйлегенни, уьйренгенни сюемен. Бу масъалагъа багъышлап жыйынлар, семинарлар, конференциялар, олимпиадалар оьтгериле, газетлерде языла, барысы да талчыгъып сёйлейлер. Касбусун кёп сюеген муаллимлер тарихден, адабиятдан ана тилни яхшы уьйретеген къошум дарслар оьтгерелер. Ана тилни уьйренив масъаланы школадан башламагъа герек деп де кёп айтыла. Тек не ерде болса да, не деп айтылса да, алгъа талпыныв гьис этилмей.
Жагьиллени бирлери шагьарда яшайгъан бизин йимиклеге ана тилни не маънасы бар, ондан бизге не геле деп сёйлейген гезиклер де кёп бола. Сайки, шагьарларда бары охутув ишлер, жыйынлар, билдиривлер орус тилде юрюле. Озокъда, шагьарларда оьтгерилеген гьар тюрлю чаралар орус тилде юрюлегенге мени къаршылыгъым ёкъ.
Ана тили гьар адамны оьктемлиги, намусу, къылыгъы барлыгъы болмагъа тюше. Тыш уьлкелерде яшайгъан къумукълар ана тилини хадирин кёп де къолай биле деп айтма ярай. Олар ят ерлерде ана тилинде сёйленеген сёзню эшитме гьасирет бола. Къумукъ йырланы, айтывланы, тойланы сагъына.
Бир агьлюде яшайгъан адамлар уьйде бир-бири булан бирлери къумукъча, башгъалары орусча сёйлейгенде, къулакъгъа нече де онгайсыз чалына. Яш наслу ана тилинде сёйлемеге уяламы экен деп эсинге геле.
Ана тилибизде чыгъагъан газетлеге, журналлагъа, китаплагъа янашыв да бек талчыкъдырагъан гьалда. Ана тилинде язылгъан затны маънасын англап болмай къалабыз, охумагъа да къыйын дейгенлер кёп бар.
Озокъда, адабият тилни толу кюйде англамагъа гьар тюрлю диалектлени есилерине бир йимик тынч тюгюлю англашыла. Англамайгъан сёзлер ёлукъгъанда сёзлюкге къарайгъан кююбюз де бола. Мени эсиме гелеген кюйде, халкъ арада къолланагъан тил булан язылса да, газетлерде, журналларда ерлешдирилеген макъалаланы маънасын англама тынч болур эди. Газетни бетлеринде ёлугъагъан четим тиеген сёзлени бирлерин мисал гелтирейим: кётюр, деврен, къонгур, магьрюм, жигерли, маълумат, гьикаеси, сагьифа ва башгъалары. Гьар гюн бизин яшавубузда къолланмайгъан сёзлени башгъа тынч сёзлеге алышдырмагъа яда скобкалагъа алып англатыв берип язса яхшы болар эди.
Булар ва бугъар ошагъан тилни айланасында чечилмеген масъалалар дагъы да бар.
Ана тилни уьйренивню школадан башламагъа герек дейгенлер барны эсгерген эдим. Шо ойгъа мен рази тюгюлмен. Ана тилни башлап тувгъан ожагъында ата-анасыны авзундан эшитип билмеге герек. Шагьарда яшайгъанланы кёбюсю – гьали жагьиллер. Юртлардагъы жагьиллер де яхшы яшавну излей туруп шагьаргъа гёчеген болуп къалгъан. Шагьар школаларда ана тилни уьйретме гючю чатмай. Башлапгъы класларда жумада эки сагьат, оьрдеги класларда бир сагьат юрюлегенни унутма тюшмей.
Мени уланымны уланы шагьар школада 3-нчю класда охуй. Ону класында ондан къайры дагъы къумукъ яш да ёкъ. Школада ана тилине уьйренежек деп инансам, ана тилин унутуп къалажакъ. Шо саялы яшланы ана тилине сюювюн, иштагьлыгъын уяндырма агьлюде ата-анасы, уллулар башлама герек. Пачалыкъны янындан да ана тилин билмек борч деген къарар чыгъара буса бек дурус болажакъ эди. Ана тилге бакъгъан якъдагъы масъаланы школагъа, муаллимлеге саллап турмай, кёп янын ата-ана оьзюню бойнуна алмагъа герек.
Яшлар ана тилин унутмасын учун, газетлеге, журналлагъа тергев берилсин, артсын учун шагьарларда ва юртларда яшайгъан къумукъ ожакълагъа «Ёлдаш» газетге, «Къарчыгъа» ва «Тангчолпан» журналлагъа язылагъан къайдаланы тапса, пайдалы болур эди.
Бийгерей ГЬАЖИЕВ,
загьматны ветераны.
