Магьаммат Акаев. Алдын да къумукъ милли тойну мердешлери нечик экенни язып, ёрукъларын англатып, ондан сонг гёрсетилген эди буса, дурус болур эди. Юртну гьакимини де, имамыны да, айыплап, тёлев салма ихтиярлары бармы?!
Атагиши Муртазали. Яшавгъа чыкъса яхшы бу законлар. Машалла!
Дина Казакова. Сюйсе, гелинге тойдан сонг да савгъат этме бола. Мунда бизин заманда юрюлеген адатлар язылгъан.
Магьаммат Акаев, ол гьакимни ва имамны ихтияры тюгюл , жамиятны ихтияры. О гьукмуланы да олар чыгъармагъан, жамият чыгъаргъан, дагъы да тюз айтсам, Бойнакъдагъы тамазаланы совети чыгъаргъан .
Атагиши Муртазали. Бу гьукмуланы яшавгъа чыкъгъаны кёп бола. Бу – эсги документ. Гьали де Бойнакъ юртда бу гьукмулар юрюлюп тура.
Солтан Абусайитов. Гьалими шолай? Бары да ерлерде ярамаймы шолай низам салмагъа? Тойлар макътанывланы ярышына айланмайгъан кюйде.
Мурманская област. Ярай. Сюйсе, кёп затны этме бола… Жамиятны ичиндеги абурлу адамлар жыйылып, милли ругь тойларда ички ичив ва театрдагъы эдепсизликге ва къылыкъсызлыкъгъа къарав булан тюгюл, динге, тилге, адатлагъа, тарихге гьакъ юрекден этилеген абур ва оланы сакълав булан тарбияланагъанны эсге салма гереклер. Яшёрюмлени айыплама тарыкъ тюгюл, оланы шолай тарбиялагъан.
Динара С. Экинчи пунктун «Ёлдаш» газетге чырмап берсе деп язгъан буса дагъы да арив болар эди. Язылыв масъала да чечилер эди.
Рашит Гьарунов. Бек яхшы иш. Бир-бир ерлерин аз-маз алышдырып, гьар юртда къоллама да ярай.
Naida Ataeva . Сандыракъ бары да …
Магьаммат Акаев. Москвадан къарагъанда, Дагъыстанда кёп зат сандыракъ гёрюнме бола…
Динара С. Экинчи ва дёртюнчю пунктлары къыйышмай бираз. Шончакъы да ярлылыкъ ютгъанмы къумукъ халкъны акъчаны газетге чырмайгъан ва къурманлыкъ йибермейген кюйде?
Naida Ataeva. О ярамай, бу ярамай. Буса, гелешип де турмагъыз. Булай алып къоюгъуз, орусланы йимик.
Ramazan Alpaut. Гёрмемишлик учун харжланагъан миллионну уьй болагъан жагьиллени тарыкъ-герегине (уьй, мебель ва башгъалары) харжласа яхшы.
Naida Ataeva. Улан уьйленгенче алдын билим алып, ишге тюшсе яхшы. Сонг ярай агьлю яшавну ойлашма.
Юсуп Идрисов. Къазанышда савболгъа 5000 манат салалар. Башын сёйлемесин деп, биревлер борчгъа гирелер. Тойну гьакъында эшитсе, бир балагь гелгенде йимик болалар. Бойнакълылар тюз этгенлер.
Ramazan Alpaut. Наида янгылыша. Къумукъ уланланы 20 йыл болагъанда, къатын алып, 5 яшы болма герек. Шо билим алывгъа да пуршав этмежек. О ойлар гюнбатарны къартлыкъ деген жамият аврувгъа гелтирген. Къумукълар гележек он йылны ичинде 1 миллиондан оьтмеге герек.
Naida Ataeva. Буса, къатынгиши къачан билим алма герек?
Ramazan Alpaut. Къызъяшлар школаны битгендокъ, эрге барма герек. Агьлюсю булан яшап да билим алма бола. Къатынгишиге кёп охумакъны пайдасы да ёкъ.
Юсуп Идрисов. Вузланы битгенлени 90 проценти касбусуна гёре ишлемей. Шоланы да кёп яны – къызлар. Не пайдасы бар шолай охувну?!
Бизге халкъны санавун ва англавун гётермеге герек.
Динара С. Яшны тарбиясы ва оьсювю учун билимли ана болса яхшы. Гьалиги заманда билимсиз алгъа юрюме бажарылмай.
Юсуп Идрисов. Мен билимге къаршы тюгюлмен, диплом алмакъ учун вузлагъа тюшегенликге къаршыман. Бизин халкъны тарыкъсыз оьктемлиги ва макътанма сюегенлиги бузуп тура.
Солтан Абусайитов. Кёбюсю къумукъ агьлюлерде билим алывгъа тергев берилмейген болуп къалгъан. Агьлюню сакъламакъ, къазанмакъ учун «КамАЗ» яда «Газель» алалар, сонг акъча къазанып, къызларын акъча берип охутуп, диплом алгъан сонг «арив» ерге эрге берелер. Мен бир ерде охуп билген кюйде, халкъ сакълансын учун, агьлюде 2–3-ден кем авлет болма герекмей. Халкъ артсын ва оьссюн учун буса агьлюде 4 яшдан артыкъ болма герек.
Атагиши Муртазали. Гьар къумукъ экишер-уьчер къатын алса да хыйлы артар эди.
Динара С. Сиз оьзюгюзню къызардашларыгъызны, къызларыгъызны экинчи, уьчюнчю къатын этип берерми эдигиз?
Атагиши Муртазали. Меники масхара.
Солтан Абусайитов. Къумукълар бир къатынны сама сакълап бажарса, уьй ва аш берип, языкъ къоймай, шо да яхшы болар эди)))))))) Айрокъда ичегенин ва шо акъча ташлап ойнайгъан автоматланы къоюп.
Солтан Абусайитов. Къатынлар уьйню, яшланы сакълап, эргишилер диван сакълап – шо лап да биринчи балагьы къумукъланы.
Salavat Salavatov. Мени булан бир курсдагъы къызлар сукълана эди Бойнакъда къалымны масъаласы чечилген кюйге. Бай бусанг да, ярлы бусанг да, бары да шо токъташдырылгъан багьаны берелер.
Солтан Абусайитов. Мен гиччиде эсимде, гиев оьз тоюна хоншуланы бавунда яшынып къарай эди. Гелин сёйлесин деп, къайынлары огъар савгъат бере эди. Бир жуманы узагъында тюрлю-тюрлю адатлар юрюле эди.
Атагиши Муртазали. Къалымны оьлчевюн ва гьайван-малны багьасын белгилесе, шону савлай миллетге къолласа да ярай.
Юсуп Идрисов. Солтан, о эсги тойлар гьалиги замангъа къыйышмай. Гьалиги тойланы да арив этип бола эди, эгер биринчи ерге ички ва аш-сув салынып къалмай буса.
Солтан Абусайитов. Англашыла, яшав алышынгъан. Гьалиги адамлагъа бир жуманы узагъында той этип турма бажарылмай.
Динара С. Къыз алып гелеген малны да бармы олай оьлчевю? Биревлер 50 минг, биревлер 500 минг манатлыкъ холл ала, дагъы затны айтмагъанда. Чиркейде дагъы да гючлю талаплар бар. Онда гелинге янгыз эки уьй (комната) бере. Ол шоланы онгарма герек. Эки йылны узагъында янгы агьлю генглешме ихтиярлы тюгюл. Шо талапны бузагъанлар бармы экен деп тергейген адамлар да бар. Онда тойгъа салынагъан ашланы да сёйлешинген къайдасы (меню) бар. Бизде буса гьар ким сюйгенин эте.
Ramazan Alpaut. Бизде, Борагъанда, гьали де гиев тойда болмай. Гече бары да халкъ тозулгъанда геле. Бизде къалым да ёкъ, «гийит» бар. Гелин буса сеп алып геле: мебель, савут-саба ва оьзгелери.
Vol Niy. Заман гетген сайын, къалым бир маънасыз затгъа айланып бара. Яда шону оьлчевюн аз этип юрютме, яда тайдырма герек.
Тамара Биттирова. Шунда къумукъ тойланы гьакъында язылгъан чакъы затланы охудум ва бизде балкъарларда да шо адатлар къумукъларда йимик деп айтма сюемен. Бир-биревден арекде яшап, къатнав ёкъ буса да, къумукълар да, балкъарлар да бир йимик алышына, бир ёлда оьсе. Сиздеги тойну масъалалары бизде де тап шолай токътагъан. Алдынгъы адатларыбыз да бир йимик эди. Бек тамаша боламан.
Ramazan Alpaut. Биздеги «гийит» опуракъны багьасы кёп болса, 100 минг манат бола, сонг дагъы да, бир комплект алтын да алына. Бизде къызны гелешегенде дагъы да «шайтан оьтмес» деп айтылагъан гьакъ бериле (1000 манат деп тураман). Шо гьакъ берилген сонг, дагъы адам шо къызны гелешме барып болмай, ол уланны тухумуну атына чыгъа.
Солтан Абусайитов. Тамара, бизин большевиклер пайлагъан тюрлю-тюрлю милли республикалагъа. Революциядан алда къумукъланы, балкъарланы, къарачайланы къатнаву да гючлю болгъан. Бир-биринден арекде яшаса да, олар бир халкъ болгъан.
Vol Niy. Тюзюн айтса, бизин пачаны гьукуматы башлагъан бёлмеге, большевиклер де шо ёлну узатгъан.
Ramazan Alpaut. Терик (Борагъан) къумукълар гючленген сайын, къумукъ-къарачай-балкъар халкъланы бирлиги де гючленежек. Борагъан – ерлешген ери ва барына да ортакъ маданияты, адатлары булан кавказ тюрк халкъланы бирикдирме болагъан гюч. Биз, Мычыгъышдагъы къумукълар, гелеген 10 йылны ичинде халкъыбызны санавун уьч керенге артдырма гёз алгъа тутгъанбыз. Шо бажарылмасдай иш тюгюл. Янгыз Борагъанда август айда 46 той бар. Ногъайлар, татарлар да – бизин булан.
Мурманская област. Адатлар – дин де, тил де йимик, халкъны келпетини айырылмайгъан белгиси. Бизге миллетни янгы къылыкъ китабын язма заман болгъан эди. Шону уьстюнде ойлашагъан, ишлейген адам бармы экен? Бир-бир халкъланы шолай китабы бар. Шонда яшавну тюрлю-тюрлю янларыны низамы токъташдырылмагъа герек: тойлар, эр-къатынны аралыкълары, ата-ананы ва авлетлени аралыкълары, гелинни ва гиевню къайынлары булангъы аралыкълары, къумукъ адам оьзюн не ерде нечик тутма гереклиги, опурагъы ва башгъалары. Бизге тилни сакълама герек деген масъаланы гётерегенде йимик, адатланы сакълавну масъаласын да гётерме герек.
Язып онгаргъан
Р. ГЬАРУНОВ.
- Сесленив
Ёлгъа йибермеге ярамай
Оьрде эсгерилеген Уллубийавул юртну жамияты къабул этген гьукмусуна гёре, Россияны илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрыны тарих, археология ва этнография институтуну баш илму къуллукъчусу, тарихи илмуланы доктору Барият Алимова да сесленип, оьзюню пикрусун айтгъан.
Бизин къумукъ халкъны арасында жагьил адамланы уьйленивюне байлавлу асруланы боюнда юрюлюп гелеген мердешли адатлар бар. Булай да, мисал учун алгъанда, алдан берли де темиркъазыкъда ва къыблада яшайгъан къумукълар юрютюп гелген той адатларда кёп тюрлю башгъалыкълар бары гьис этиле. Тек бугюнлерде жагьиллени уьйленивюне байлавлу ва тойну гюнюнде болуп турагъан гьалланы, мен гьисап этеген кюйде, бир де ёлгъа йибермеге ярамай. Неге тюгюл де, гьар къайсы къумукъ юртну алып къойсакъ да, ата-бабаларыбыз тойланы юрютюп гелген къайдалагъа кёп аз тергев берилеген болгъан. Шо да, эсли наслуну герти кюйде ичинбушдура. Айтагъаным, алдын юртларда юрюлеген тойларда низамгъа тергев этип турагъан шагьлар, ихтилат-масхарасы булан жагьиллени яхшылыкъ гюнюне жыйылгъанланы гёнгюн ачагъан доммайлар, гюмелеклердей саркъагъан къызланы яннавуруна салып бийийген гиевнёкерлер… Олар барысы да къайда къалды?! Терс къомузну ва накъыраны сесин чи айтмай да къояман….
Гьали оьзюм таныш болгъан Уллубийавул юртну жамиятыны тойлагъа байлавлу къабул этген гьукмусуна гёре пикрумну айтсам, шо аслу гьалда къумукъ халкъны арасында юрюлеген адатлагъа къыйышмайгъан кюйде тизилген. Мен гьисап этегеним йимик, оьзю гьукму да язылгъан кюйде айтсам, уландан къызгъа берилеген акъчаны 100 минг манатгъа ерли токъташдырмакъ дурус тюгюл. Бырынгъы заманлардан берли де къумукъларда бир бугъасы булангъы ожакъдан чыкъгъан улангъа эки бугъасы булангъы ата-ананы къызын тилемеген. Дейгеним, ата-ана оьзлени уланына яшав ёлдаш танглайгъанда, яшав-туруш янындан, олай да оьзлеге тенг гелеген агьлюде оьсген, тарбиялангъан къызны ахтаргъан. Бугюнлерде де шолай этиле. Шо саялыгъа да, къызгъа берилеген акъчаны къадары да, шону негер чырмап гелтирмеге тюшегени де эки де якъ рази болагъан кюйде токъташдырылмагъа да тюшедир.
Эсгерилген гьукмуда айтылагъан кюйде, йыл боюнда белгиленеген байрамларда уланны адамлары болажакъ гелинин гёрмеге барагъанлыкъ гери урула. Нечик рази болуп къалайым… Буссагьатгъы вакътиде жагьиллер бир-бири булан таныш болмакъ учун шартлар яратар йимик булкъалар да оьтгерилмей. Алдын йимик булакъбашгъа чыгъагъан жагьиллер де ёкъ. Неге тюгюл, булакълар гьали гьар кимни абзарында. Сонг да, къумукъ юртларда гиев оьзюню къурдашлары булан гелешмишин гёрмек учун терезеге барагъан адат болгъан чы. Гечортадан оьтген вакътиде жагьиллер терезеге гележегин къыздан къайры да, ону ата-анасы да, уланкъардашлары да билген. Эргишилер улан-къыз ёлугъажакъ уьйден чыгъып гете болгъанлар. Улан-къыз бирче уьй тутгъанчагъа, шолай ёлугъуп, бир-бирини хасиятын-къылыгъын билсе, бугюнлерде йимик яш эр — къатынны арасында айрылывлар да кёп болмас эди. Бугюнлерде тувулунгъан шартларда буса, шолай байрамланы багьанасы булан савгъатын да алып барып, улан-къызгъа оьзлени ювукъ дос-къардашыны ортакъчылыкъ этивю булан ёлукъма къоймагъа да ярамай тюгюл. Алдын заманларда гелин уланны абзарына гиргинчеге, къурбанлыкъ союлмагъан, огъар байрам сагь да тёгюлмеген. Ата-бабаларыбыздан гелген кюйде ораза байрамда татлилик савгъат этилип гелген. Шону учун да эсгерилген гьукмуну шо гьакъда айтылагъан бёлюклери булан мен де толу кюйде рази къаламан.
Сонг да, тойну артындагъы гюн, гелин гиевню къурдашларына савгъатлар берив адат болуп къалгъан. Шо савгъатлар да аслу гьалда гелинге савбол этилген акъчаны къадарын гьисапгъа алынып бериле. Гелинге савбол этилегенин яда этилмейгенин эки де агьлю белгилемеге тарыкъ. Гелин алмагъа аз адамлар йиберилегени де, олар гьалива ва емиш тепси алып барагъаны да халкъ арада юрюлюп тургъан адатлагъа къыйыша. Гелин машинлер савлай юртну айланмай, тувра гиевню абзарына гелегенини де маънасы ёкъ тюгюл. Неге тюгюл, той согъулагъан абзарда къуванчлы агьвалат болса да, ювукъ адамларындан айрылып, къайгъыгъа батгъанланы да гёнгюн аямагъа тарыкъдыр. Бирдагъы да, шолайлыкъда, хатабалагьланы да алды алына деп де эсиме геле. Той согъулагъан абзарда, тойну гюнюнде тюгюл, шондан да кёп заман гиев ата-анасына гёрюнмеген. Шо да эдепни сакълайгъан адатдыр. Гелинни капоту гьакъда айтгъанда, бизин къумукъ къызлагъа къабалайгъа ошатылып этилген капот, газ тастар арив ошажакъ эди. Шоланы адатгъа гийирсе де, артыкъ болмажакъ эди. Эт, бир къап дюгю, не де шекер агьлюню яшав даражасын гьисапгъа алып берсе де ярайдыр. Мен оьрде эсгермей оьтген гьукмуну бёлюмлеринде айтылагъан пикруланы уьйленеген улан-къызны дос-къардашы гьаллашып чечсе яхшы.
Къумукъда, бола буса, тойлар болсун! Олар да яхшы сагьатда этилеген ишлер болсун!
Язып онгаргъан
Насрулла Байболатов.
