Заман биревню де ва бир затны да аямай. Яшав оьз болжалларына гёре оьте. Арадан бирдагъы бир 2019-нчу йыл тамам болду. Бузмагъа тынч, тизмеге къыйын деген кюйде, базар аралыкълар пайдаландырылагъан девюрюнде, савлай республикада йимик, бар имканлыкълар къолдан чыгъарылып, аграр тармакъ Къаягент бойда да хыйлы тас этивлеге тарыды. Гьалиги заманда буса юрт хозяйствону мердешли тармакъларын янгыдан аякъгъа тургъузмакъ учун юрюлеген гьаракат да оьз натижаларын береми экен деген сорав тувулуна. 2020-нчы йылгъа районну юрт хозяйствосуну алдында не йимик борчлар белгиленген?
Шо гьакъда бизин газетибизни охувчуларына эсгерилген районну юрт хозяйство управлениесини башчысы Бийболат Исмайылов баянлыкъ бере.
– Бийболат Камилович, гьалиги заманда къолдан чыгъарылгъан имканлыкъланы, байлыкъланы янгыдан къайтармагъа рагьат тюгюлю англашыла. Артдагъы йылланы гьасиллери де шону ачыкъ этип гёрсете. Арадан бирдагъы йыл оьтдю. 2019-нчу йыл районну юрт хозяйство тармагъыны къуллукъчулары учун не йимик натижалар булан тамамланды?
– Буссагьатгъы вакътиде магъа гетген йылны умуми гьасиллерин толу чыгъармай туруп, натижаланы мекенлешдирип аян этмеге къыйын. Он айны гьасиллери белгили. Шогъар байлавлу болуп райондагъы юрт хозяйство мал болдурагъан предприятиелени башчылары булан жыйылып, эркин кюйде гьакълашыв юрюлдю. Озокъда, алда токътагъан борчланы толу кюйде яшавгъа чыгъармагъа тынч болмай. Шону учун онгайлы шартланы, къуллукъланы яратмасакъ, мердешли тармакъланы янгыдан аякъгъа тургъузмагъа къыйын. Шо гьакъда пикру алышдырмасакъ бажарылмай.
– Гьакълашыв жыйында гюнлюк низамгъа не йимик агьамиятлы масъалалар салынгъан эди?
– Гюнлюк низамгъа аслу уьч масъала салынгъан эди. Биринчиси – 2020-нчы йылны тюшюмю учун гюзлюклени чачывну барышы ва натижалары. Экинчиси – гьайванчылыкъ тармакъны оьсдюрювню имканлыкъларын пайдаландырыв. Уьчюнчюсю де – 2019-нчу йылны юзюм къайтарыв кампаниясыны гьасиллери. Уьстде эсгерилген уьч де аслу масъалагъа байлавлу болуп оьсюмлюкчюлюк ва гьайванчылыкъ тармакъны баш касбучулары Абдулбасыр Къадиев, Иса Исаев ва оьзге касбучуларыбыз ерли юрт хозяйство экономиканы мердешли тармакъларында тувулунгъан гьалгъа байлавлу болуп эркин кюйде маълумат берди. Жыйында ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министерлигини оьсюмлюкчюлюк управлениесини касбучусу Къурбан Шигьагьматов да ортакъчылыкъ этди…
– Гертиден де, гьайванчылыкъ алдан берли ерли экономикада аслу ерни тутуп гелген эди буса да, гьалиги заманда къоллавчулар учун лап да тарыкълы тармакъда кемчиликлер аз тюгюл. Шону янгыдан аякъгъа тургъузмагъа не зат четим эте?
– Яшырмагъа тарыкъ болмай, гетген йылны арадан оьтген 10 айыны ичинде алдагъы йылыны натижалары булан тенглешдиргенде районну юрт хозяйство предприятиелеринде, арадан оьтген вакътини ичинде, умуми кюйде айтгъанда, сют 14,6 ва эт 7,1 процентлеге аз болдурулду. Муна шо саялы да, бизде гележекде гьайванчылыкъ тармакъда оьсдюрюлеген продукцияны оьлчевлерин ва сан янын къолайлашдырмакъ муратда бар имканлыкъланы толу кюйде къолламагъа тюшежек. Шогъар байлавлу борчлар белгиленип, гележекге хас программасы къабул этилген.
– Бийболат Камилович, мугькам ем база болмаса, гьайванчылыкъ тармакъдан алынагъан продукцияны сан янын ва къадарын артдырмагъа къыйын. Районда мугькам ем база болдурмакъ учун, сиз ойлашагъан кюйде, не йимик чаралар гёрмеге тарыкъ?
– Юрт хозяйство тармакъда гьайванчылыкъ оьсюмлюкчюлюкню оьсювюнден таба гьасил бола. Айтмагъа сюегеним, ем оьсюмлюклени чачывгъа тергевню гючлендирмесек болмай. Озокъда, гюзлюк ашлыкълар чачылагъан майданланы да толу кюйде къолламагъа герекбиз. Неге десегиз, гюзлюк ашлыкъланы тюшюмюнден адамлагъа азыкъ да бола, гьайван-малгъа, къушлагъа ем де.
– Гелеген йылны тюшюмю учун районда гюзлюклер нече гектар майдангъа чачылды?
– Гюзлюклени чачыв майданларын гелеген йылны тюшюмю учун 5 минг гектардан къолай этмеге токъташгъан эдик. Шо толу кюйде яшавгъа чыгъарылмады. Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, гюзлюклер бу гезик 4552 гектар майдангъа чачылды.
– Не саялы аз чачыла?
– Шону себеплери башгъа-башгъа. Бизин районда гьар юртда, юрт хозяйство предприятиеде чачывну натижалары бирни йимик тюгюл. Мисал учун айтсакъ, «Герга», «Гьюсемегент» йимик пачалыкъ унитар предприятиелерде (ГУП) гюзлюклени чачывгъа тергев осаллашгъан. Шо да эсгерилген хозяйстволарда гьайванчылыкъ тармакъны оьсдюрювге де тергев кемийгенлиги саялы болмагъа ярай. Гьюсемегентлилер гьалиги заманда аслу гьалда бавчулукъ, юзюмчюлюк булан машгъул бола. Артдагъы йылларда теплицаларда овощлар оьсдюрюв де белгили кюйде артып тура. «Оьтемиш», «Каспий» ГУП-ларда гюзлюклени чачывгъа айрыча агьамият бериле. Эсгерилген хозяйстволарда гюзлюклер 1247 ва 650 гектарлагъа ювукъ майданлагъа чачылгъаны гьакъда айрыча айтмагъа герек.
– Бийболат Камилович, савлай республикада бу йыл гелеген йылны тюшюмю учун пачалыкъны янындан субсидиялар булан якъланажакъ 95 минг гектаргъа гюзлюклени чачмагъа тарыкъ эди. Гьакъыкъатда буса, сабанчы-фермер хозяйстволаны къошгъанда, гюзлюклени чачыв майданлары хыйлы да артыкъ болагъаны гьакъ. Тек агьлю хозяйстволагъа гьалиге ерли гюзлюклени чачагъаны учун пачалыкъны янындан субсидиялар берилмей тура. Сизин районда ашлыкъланы чачагъанлар кимлердир, олагъа пачалыкъны кёмеги гьисапда къайтарыш этилеми?
– Бизин районда гюзлюклени чачыв булан аслу гьалда юрт хозяйство предприятиелер машгъул бола. Оьз заманында тийишли кагъызларын онгарып, тийишли къурумлагъа етишдирген хозяйстволар субсидиялар булан да таъмин болажакъ демеге ярай.
– Районда юзюмчюлюк ерли экономиканы аслам гелим береген аслу тармагъы санала. 2019-нчу йыл нечакъы юзюм алынды?
– 2019-нчу йылда тюшюм береген юзюмлюклерибизни 3303 гектар майданындан 32 минг тонгъа ювукъ гюнешли емиш къайтарылды.
– 2018-нчи йыл булан тенглешдиргенде шо кёпмю яда азмы?
– Совет девюрде, оьтген асруну 70-нчи йылларында савлай районда 50-60 минг тон юзюм къайтарылагъан гезиклер бола эди. Озокъда, о заманны натижалары булан тенглешдиргенде кёп тюгюл. Амма 2018-нчи йылны гьасиллери булан тенглешдиргенде бизин районда тюшюм береген юзюмлюклерден бу йыл 3253 тон юзюм кёп къайтарылды. Гележекде натижаланы дагъы да къолайлашдырмакъ учун районда янгы юзюм бавлар орнатыв давам этилежек.
– Юзюм борланы, емиш тереклени оьсдюрмек учун хыйлы харж, заман тарыкъ. Къуллукъларын кютмек учун да тийишли шартлар болдурулмаса бажарылмай. Къаягент районда кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклени амалгъа геливю сугъарыв сув булан да байлавлу. Шону гьисапгъа алып, арт вакътилерде районда не этиле?
– Районда «Оьтемиш» деген ГУП – лап да кёп авлакълары бар хозяйство. Сюрюлеген ерлер бош къалмасын учун, уьстде де эсгерилген кююнде, авлакълагъа гюзлюклер чачывну къурумлу кюйде оьтгермесе бажарылмай. Уьстевюне, гелеген йыл районда 200 гектардан да къолай майдангъа юзюм борла салмагъа умут этиле. Шону учун Оьтемишни Гюнбетлер деген участкасында сув гьавуз къурулуп тура. Сув гьавуз пайдаландырывгъа берилсе, «Каспий» ва «Оьтемиш» ГУП-ланы 600 гектарда юзюмлюклерин сугъарма имканлыкълар болажакъгъа.
– 2019-нчу йылда янгы юзюмлюклер нече гектар майдангъа орнатылды?
– 10 гектаргъа аврувлагъа ва зараллы жанлагъа чыдамлы, сайламлы юзюм бавлар салынды.
– Бийболат Камилович, йылдан-йылгъа юзюм бавлар орнатылагъаны яхшы. Тек къайтарылгъан тюшюмню асувлу кюйде хайыр учун пайдаландырмагъа имканлыкълар етишмейгени талчыкъдыра. Тюшюмню сакълайгъан центрлар болмаса, къайтарылгъан тюшюмню ишлетивню, сакълавгъа салывну ва сатывну масъаласы четимлеше. Шо гьакъда не айтмагъа бажарыла?
– Юзюмлюклени оьсдюрюв – бир масъала. Сакълавгъа салма, ишлетмеге, сатывгъа чыгъармагъа центрлар ёкъ саялы тюгюлмю дагъы юзюм оьсдюрювчюлени ва оьзгелерини хайыры къолдан чыгъарылагъаны, тас этивлеге ёл берилегени? Ишлетмек учун юзюмню къабул этегенлер де, сонгунда дыгъарларыны шартларын бузуп, юзюмню багьасын кепекге чыгъарып, разисизликлени дагъыдан-дагъы артдыралар. Шо гьакъда сёз юрюлегени кёп бола, тек талаплар яшавгъа чыгъарылмай.
– Озокъда, базар аралыкълар гьукму сюреген девюрде адилли тогъатартыв болмаса, къазанмагъа, хайыр этмеге четим. Шону учун онгайлыкълар да тарыкъ экени англашыла. Бийболат Камилович, артдагъы гюнлерде район центр Янгы Къаягент юртда болгъан уллу жыйынны ортакъчылары не талап эте эди?
– Оланы аслу талабы – гьалиги ГУП-ланы топуракъларын ерли муниципал къурулувланы еслигине бермек. Шо аслу талап гьисапда бизин республикабызны башчыларына да билдирилегени биринчи гезик тюгюл.
