Къысгъача айтсакъ, Багьавдинни яратывчулугъу санав ва сан якъдан мекенли гёрюне. 1950-нчи йыл Дагъыстанны халкъ шаири Анвар Гьажиевни агьлюсюнде тувгъан Багьавдин (шаирни атын тутуп сёйлейгеник – шо ону шаир аты экенге гёре) адабият сокъмакъгъа тез тюшген. Шаирлик пагьмусу беклешмегине ону бир нече шиърусу 1976-нчы йылда къумукъ яш язывчуланы «Абатлар» деген жыйым китабында чыкъмагъы шагьат болду.
Башлапгъы яратывчулукъ вакътисин гёз алгъа тутсакъ, 1975-нчи йыл Багьавдин Ашгъабат шагьарда оьтгерилген яш совет язывчуланы генгешинде ортакъчылыкъ этмегини себебинден ону яш шаир аты сав уьлкеге яйылды деме ярай. Неге тюгюл, янгыз къумукъ охувчу булан дазуланмай, ону асарлары таржума этилип аз заманны ичинде, «Аврора», «Молодая гвардия», «Москва», «Литературная Россия» ва оьзге белгили журналларда, газетлерде чыгъып, ону яратывчулугъу орус охувчулагъа да етишди.
Багьавдинни 1978-нчи йылда чыкъгъан «Тал шувшув» деген биринчи китабы да ону яратывчулугъунда маъналы агьвалат болду. О заман, мекенли айтгъанда, совет вакътиде, яш шаирни китабы чыкъмакъ – ону оьзтёрече языв хаты, чеберлик пагьмусу барын исбат этеген натижа болуп токътай эди. Шону Багьавдинни «Тал шувшув» деген китабы да гертиледи. Яш шаирни китабында тизив табиат гёрюнюшлер, табиатдан таба лирикалы игитни ич дюньясын суратлав, яш адамны, шаирни яшав гьакъдагъы ойлары, оьзтёрече келпетлевлер, жанлы тенглешдиривлер ва оьзге чеберлик белгилери къумукъ поэзиягъа янгы пагьму, оьз хаты булангъы шаир гелгенни ачыкъ этди.
Сонггъу йыллар ону пагьмусу оьсе башлады, язывчуланы арасында абуру артды. Шону ара бёлмей чыгъа тургъан шиъруларыны ва поэмаларыны жыйым китаплары «Жанлы ташлар» (1982), «Заманны къонгураву» (1987), «Йырлы посагъа» (2001), яшлар учун язылгъан «Ибрашканы чабагъы» (1980), «Гиччи космонавт» (1990) ва оьзгелери исбат этди.
Багьавдинни асарлары 80-нчи йыллар орус охувчугъа чыкъмагъы да маъналы болду. Уьлкебизни тахшагьары Москвада ону «Перед жатвой» (1982), «Каменное зеркало» (1983), «Нарынкала» (1988) деген уьч китабы чыкъды. Шо санавда он йылны ичинде Москвада китаплары чыкъгъан автор къумукъ шаирлени арасында чы нечик де, оьзге дагъыстан язывчуланы арасында да кёп ёкъдур. Сонггъу вакътиде чыкъгъан «Песня у порога» (Магьачкъала, 2000), «Султанат» (Магьачкъала, 2004), «От Дербента до Парижа» (Магьачкъала, 2008), «Избранное» (Магьачкъала, 2009), «Ты князем песни был» (Магьачкъала, 2013) дейген ва оьзге китапларын да эсгерсек, бугюнгю къумукъ шаирлени арасында Багьавдин орус охувчугъа лап да белгилиси экени ачыкъ бола.
Б. Гьажиевни яратывчулукъ иши янгыз поэзия булан битмей, ону тизив пьесалары да бар. «Сюйсегиз йылагъыз, сюйсегиз кюле», «Мени гиччи байрамым» дейген драматургия асарлары ва оьзгелери Къумукъ театрны сагьнасында ойналгъан.
Яратывчулукъ ишин Багьавдин оьзге касбу ишлери булан янаша юрютегенни де айтма тюше. Муаллим касбудан башлап, ол школаны директоруну къуллугъун кютген, сонг Дагъыстанны язывчуларыны союзунда 20 йылдан да артыкъ ишлеген. Буссагьатгъы вакътиде ол Къумукъ театрны адабият бёлюгюню башчысыны къуллугъун юрюте. Къайратлы загьматы учун Багьавдин Дагъыстанны инчесаниятыны ат къазангъан чалышывчусу деген гьюрметли атгъа ес болгъан.
Адабият яратывчулугъуна гёче туруп, Багьавдинни шаирлик яратывчулугъу оьлчев якъдан уллу экенин айтма тюше. Шо себепден ону бары да асарларын къуршап алып турмай, биз ону шиъруларыны бир-бир чеберлик аламатларына тергев бакъдырмакъны тийишли гёребиз.
Шаирни биринчи китабы «Тал шувшувда» ачыкъ билинген табиатны суратлавлар ону савлай яратывчулугъуна хас болуп токътай. Кёбюсю гезиклер табиат гёрюнюшлер шаирге лирикалы игитни ич дюньясын, ону инче гьислерин, ойларын, къайгъыларын гёрсетме кёмек этеген бир къурал болуп токътай. Яш заманда тангны шаир булай суратда гёре ва сезе:
Тангны гёзю таллыкъда,
Таллыкъдадым гече мен.
Таллардан тамызагъан
Тангны чыгъын ичемен.
Яш вакътисинде шаир кёбюсю гезиклер табиатдан таба сююв гьислени гёзеллигин гёрсетме кюй таба. Шолайлыкъны биз «Гечелик гелген гент бойгъа…», «Гюз», «Гёзлеринг» ва оьзге шиъруларында гёрме болабыз. Гьар даим автор эсде къалар келпетлер яратма къаст эте:
Гечелик гелген гент бойгъа
Пашман, гьашыкъ къыз йимик.
Къашкъаралагъан, гюн гетип, ерге къарангылыкъ тюшеген вакъти сюювюн сагъынгъан къызны келпети булан янаша табиатны гёрюнюшюне айрыча ойлу ренк берип къоя.
Шаир сёзлени къыйышмас йимик маъналарын урушдуруп (огъар орусча метафора деп айтыла) оьзтёрече, уста кюйде тенглешдиривлер къоллап, таъсирли гёрюнюшлер яратма бажара. Сонг да, башлапгъы абатларындан тутуп, Багьавдин тартынмай, терен масъалаланы чечме къаст эте. Ойлу йырларында автор адам дюньяда не учун яшай, не йимик къуллукъну боюна алма тюше деген пикрулагъа жавап излей.
Сонг да, Багьавдин гьар заман агьамиятлы саналагъан, поэзияда уьнем яшайгъан, яшав, оьлюм, заман, девюр деген англавлагъа кёп тергев берип яза.Шаирни ойларыны теренлиги, дюнья къаравларыны генглиги ону уллу оьлчевдеги асарларында, поэмаларында арив билине. «Наллангъан насип», «Пушкин тав», «Кёстегим мени», «Жанлы ташлар» ва оьзге поэмаларда, агьвалатлардан эсе, олагъа байлавлу авторну яда буса лирикалы игитни ойлары агьамиятлы болуп токътай. Шаир жамият масъалалардан таба ватанына, адамны тувма борчуна, тарихге, халкъны къысматына байлавлу ойланы денгизине чомула. Бу къайдалы асарлар адабият илмуда жамият-философиялы асарлар деп белгилене.
Багьавдинни поэмаларыны арасында «Жанлы ташлар» (орус тилде бу асар «Нарынкала» деген ат булан танывлу) дегени айрыча ерни тута. 1970-нчи йылларда язылгъан Дербент шагьарны ювугъунда ерлешген Нарынкъаланы къысматындан таба Дагъыстанны къыйынлы тарихи сагьифаларын суратлайгъан бу поэма басмадан чыкъгъан заманында, 1980-нчи йылланы башында, бизин адабиятда бир янгылыкъ эди. Неге десегиз, о вакътиде Дагъыстанны оьтген-гетген асруларын суратламакъ онча адатланып битмеген эди.
Совет заманда тувуп, совет заманда шаир гьисапда токъташгъан, уьстюнлю даражалагъа етишген Багьавдин артдагъы йылланы девюрюне де оьз къыйматын бере, яхшы булан яманны айырып суратлай. Янгы девюрдеги яратывчулугъунда ону танкъыт сёзю гючлене, къумукъ, дагъыстан эдеплеге, къылыкълагъа тергевю арта, къумукъ элини гьакъында ойлары агьамиятлы ер тута.
1990-нчы йылларда гюч алгъан «базар аралыкълар» (Б.Гь.) деген девюрю Багьавдин яратывчулугъунда къумукъ эдеплеге кюрчюленеген намусну, ягьны алгъа чыгъара. Яшав, дюнья нечик айланса да, адамлыкъ гьар даим де оьр болма тюшегенге шаир бир де шеклик этмей:
Акъча пача болмас эди,
Биз къул болмасакъ эгер.
Ватанны къысматы гьар-бир айры адамны юрегинден оьтегенге шаирни булай пикрусу да тюшюндюре:
Ватанда иш бузукъда
Яхшы болма ёкъ кююм.
Белгили кюйде, совет замандан сонггъу адабиятда ватандашлыкъ лирика гючленди, милли масъалалар алгъа чыкъды. Азиз къумукъ халкъына, ону гьалиги гьалына багъышлап Акъай Акъаев, Ш-Х. Алишева, М. Атабаев, А. Гьамитов, Бадрутдин ва оьзге шаирлерибиз тизив, таъсирли асарлар язма бажарды. Къумукъ масъаладан Багьавдин де ягъада къалмады. Гьар-бир язывчуну милли масъалагъа хас янашыву болагъаны белгили. Багьавдинни яратывчулугъунда къумукъ халкъны эревюллю эрлерини келпетлеринден таба охувчуну менлигин, оьктемлигин уятмакъ бир айры белги болуп гёрюне. Ону Йырчы Къазакъгъа, Къоркъмасовгъа, Базалайгъа багъышлангъан асарлары шогъар шагьатлыкъ эте.
Сонг да, оьз халкъыны тарихине, бырынгъы оьр болгъан девюрлерине гёз къаратмакъ, тарихи девюрлени бугюн булан байламакъ бирдагъы бир хас белгиси болуп токътай. Шону шаирни «Хазар-наме» дейген шиъру тизими арив исбатлай. Гетген асруланы эсгереген шаир «къумукъ халкъны ою-дерти оьрчюген» деп билдирип, «тарихи бай тюрк миллетим къумукъ халкъ, тюзсюзлюкню тозар» деген пикругъа бойсынып яза.
«Хазар-намеге» гиреген «Хазар денгиз», «Чилле ёл», «Аттилагъа сырын чечген йыланны йыры» ва башгъаларында автор анадаш халкъыны игитлик, мол яшайгъан девюрюн суратлап, охувчуну ругьландырагъан къайдада яза, миллетини бырынгъы тарихи охувчуну менлигин, халкъ булан оьктем гьислерин уятывгъа къуллукъ эте.
Узакъ йылланы боюнда биз билмей тургъан яда буса тергев бермеген бизин, къумукъ халкъны, оьзге кёп санавдагъы тюрк халкълар булангъы тыгъыс аралыкъларыбыз, къардашлыгъыбыз бизге совет девюрден сонг ачыла башлады. Тас этген, унутуп да битген къардашынг булан янгыдан табушмакъ сююнчлю болагъанда йимик, шолай оьз халкъынгны билмей тургъан тувма битими, тарихи тамурлары ажайып таъсирли тие. Шо гьислени Багьавдинни «Хазар-намеси» де уята.
Масала, биз гьар даим де гёрюп тургъан Каспий денгиз алдынгъы заманлар тюрк дюньясыны денгизи – Хазар денгиз болгъаны шаирни инче къылына тие:
Хазар денгиз, кёп гелгенмен ягъанга
Ёлдашымдай сагъа сырым айтмагъа.
Эки къыпчакъ шыбышлашып сёйлейбиз,
Сен тартасан къоймай мени къайтмагъа.
Шиъруну игити мюкюр бола туруп, алдын денгизни «гёзеллигин билмегенмен» деп айтып, ону тарихин билген сонг, Хазар денгиз оьзюне аявлу болгъанны маънасын англата.
Натижалар чыгъара туруп, Багьавдинни шаирлик яратывчулугъуну оьзтёречелик белгилеринден бирлерин эсгерме тийишли гёрюне. Багьавдин шагьарда тувгъан, оьсген ва гьали де яшай. Гьар тюрлю миллетлени арасында оьсмеклигине гёре болма ярай, ону асарларына дагъыстан оьлчевдеги патриотлукъ хас болуп гёрюне.
Сонг да, шагьарда оьсгенден къайры, халкъ шаири Анвар Гьажиевни ожагъында оьсген. Оьзлерде къонакълыкъда болгъан хыйлы совет, дагъыстан язывчуланы гёрген. Булайлыкъда, озокъда, таъсир этмей къоймагъан, Багьавдинге чебер сёзню гючюне тюшюнме кёмек этген. Сёзню топ булан урагъанда йимик атып айтмакъ огъар хас гёрюнмей.
Мени гьисабымда, оьрде гелтирилген себеплеге ону оьр англав, интеллигент даражасы да кюрчюлене. Ондан къайры, бугъар къошулуп шаир оьзюн мердешли къумукъ, дагъыстан эдеплени, къылыкъланы даражасында сакълама къаст этегенлик ону яратывчулугъуну айрыча ренклерин болдура. Шо зат шаирни битиминде милли эдеплер орта багъана болуп токътайгъандан геле деме ярай ва шондан Багьавдинни языв хатыны айрычалыгъы да баш аладыр деген ой тува.
Эсимде бар, бир хыйлы йыллар алдын, студент заманыбызда, къумукъ язывчулар булангъы ёлугъувда о вакътиде тамаза шаирлерибизден бири, Багьавдин шагьарда оьсюп, тап-таза къумукъ тилни де билип, шиърулар да яза деп, ону макътай эди. Бугюн буса Багьавдин Гьажиев – лап да айтылгъан къумукъ шаирлерден бири.
Дагъыстанны халкъ шаири Анвар Гьажиевни уланы Багьавдин оьзюню атасыны шаирлик ёлун узатып, макътавгъа лайыкълы даражалагъа етишгени, озокъда, сююндюре. Чебер яратывчулукъда, дагъыстан адабиятда атасыны ёлун узатгъанлар Багьавдинден къайры да ёкъ тюгюл. Амма Багьавдин йимик атасыны эсделигин беклешдирген дагъы бирев де ёкъ деп ташдырып айтма ярай.
Багьавдин оьзюню атасы Анвар Гьажиевни уьюнде ону атында къургъан адабият музей де Дагъыстанда лап да белгили адабият музей болуп тура. Ондан оьтюп, бугюн шо музей – Дагъыстанны тахшагьарында ерлешген, дагъыстан, къумукъ адабиятны лап айтылгъан ожакъларындан бири. Шо саялы да бир де шексиз кюйде, Багьавдинни сёзю де, иши де мекенли деп айтма болабыз.
Малик Гьюсейнов,
филология илмуланы доктору.
