Ер юзюндеги табии байлыкъланы пайдаландырывда артдагъы йылларда йиберилген кемчиликлер бугюн бизин бирибизни де рагьат болмагъа къоймай. Муна шо саялы да гьар тюрлю оьлчевде оьтгерилеген ёлугъувларда, генгешлерде, «дёгерек столланы» айланасында пикру алышдырывларда, экология масъалаланы ёрукълашдырмакъ учун оьз ич маданиятыбызны акъсамагъа къоймагъа тюшмейгени гьакъда ачыкъдан эсгериле.
Белгили болгъаны йимик, 2013-нчю йыл Россияда Экологияны йылы деп билдирилген эди. Бу йыл буса Маданиятны йылы деп белгиленген.
Демек, экологияны аманлыгъы жамиятны ичиндеги низам, ич маданиятсыз амалгъа гелмейгени англашыла.
Бугюнлерде уьстде эсгерилген агьамиятлы масъалалагъа байлавлу болуп бизин мухбирибиз Дагъыстанны экология ва табии байлыкъларыны министри Гьасан Идрисов булан лакъырлашгъан. Тёбенде шо лакъырлашыв «Ёлдашны охувчуларыны тергевюне де бериле.
– Гьасан Идрисович, оьтген 2013-нчю йылда Россияда Экологияны йылы деп билдирилген эди. Бизин республикабызда шогъар байлавлу болуп оьтгерилген чараланы натижалары сизин оьзюгюзню гёзюгюзден къарагъанда нечик болду, разилик тувдурамы?
– Экологияны йылында айлана якъны аманлыгъын болдурувгъа байлавлу, гертиден де, бизин алдыбызда жаваплы борчлар токътагъан эди. Лап да аслусу, озокъда, экологиягъа бакъгъан якъда маданиятны даражасын гётерив болуп токътады. Шону гьисапгъа алып, айлана якъны аманлыгъын болдурувгъа бары да дагъыстанлыланы къуршама гьаракат этилди. Натижада, уллу оьлчевдеги тас этивлени алдын алма бажарылды, табии байлыкъларыбыз къорулду. Яшырмагъа тарыкъ болмай, айлана якъны аманлыгъын къорувда чечилмеге герекли масъалалар дагъы да кёп бар ва гьаракатны бошатмагъа тюшмей. Шо саялы да бары да дагъыстанлыланы оьтген йылны ичинде юрюлген ишлени гележекде дагъы да узатмагъа чакъыраман.
– Дагъыстанда айлана якъны аманлыгъын къорувда оьзтёрече не йимик масъалалар бар?
– Башгъа тюгюл, савлай Россияда йимик, бизде де гьаваны, сувну ва топуракъны аманлыгъын къорув – баш масъала. Озокъда, шону учун производствода ва яшавлукъда къолланып айлана якъгъа ташланагъан къалды-къулдуланы алдын алмагъа тарыкъ бола. Бизин республикабызны темиркъазыкъ боюнда къайырчакълар басып гелегени саялы, дангыллагъа дёнеген майданланы гектарлары арта. Шо гьакъда гьали-гьалилерде бизин министерликни оьтгерилген коллегиясыны жыйынында да мекенли чаралар гёрмеге гереги гьакъда эсгерилди. Дагъыстанны Гьукуматыны Председателини заместители Шарип Шарипов къайырчакъланы нечик алдын алма тюшегени гьакъда буварыв этип къоймайлы, экологланы ва бары да дагъыстанлыланы табии байлыкълардан асувлу кюйде пайдаланмагъа ва тас этивлени алдын алмагъа чакъырды.
– Гьасан Идрисович, айлана якъны аманлыгъын къорувда йиберилеген кемчиликлени алдын алмакъ муратда сизде не йимик имканлыкълар болдурулгъан ва къоллана?
– Алгъа салынгъан борчну кютмеге бажарагъан коллектив топлангъан. Буса да – янгыз терек бав болмас. Бизин министерлик алда токътагъан борчланы уьстюнлю кюйде яшавгъа чыгъармакъ учун Магьачкъалада табиатны къорувну районара прокуратурасы булан байлавлукъда чалышагъанлы кёп бола. Прокурор Али Нюрмагьамматов оьзю, оьзю болмаса, прокуратураны къуллукъчулары бизин тергевлерде ва шоланы натижаларын чыгъарагъан жыйынларыбызда ортакъчылыкъ эте, кемчиликлени алдын алывгъа болушлукъ эте. Айтмагъа сюегеним, айлана якъны къорувгъа вагьши кюйде намарт янашагъан, инсанлыкъ маданиятны пешемейген тайпалагъа къаршы закон ёлунда къатты кюйде чаралар гёрмесек бажарылмай.
– Адамларда шолай табии байлыкълагъа бакъгъан якъдагъы вагьшилик не саялы тувулуна?
– Савлай Россияны оьлчевюнде алгъанда, Дагъыстан яшав даражасы артда къалгъан регионланы бири гьисапда танывлу. Мен ойлашагъан кюйде, адамлар да шону ачувун табиатдан алмагъа амракъ боладыр.
– Мен де сизин шо пикругъуз булан разилешмей болмайман. Буса да, яшавну онгайлыкъларындан магьрюм къалгъанланы ачувун басылтмакъ учун не этмеге герек?
– О савлай пачалыкъ ва жамият оьлчевюндеги масъала. Айлана якъны аманлыгъын къорувгъа лап да инамлы гючлени къуршама тарыкъ. Гьар агьлюде, коллективде, охув ожакъда ва оьзге къурумларда шону англайгъан адамлар булан байлавлукъ тутуп иш гёрмеге тюше. Ерли муниципал къурулувларындагъы башчыларына да шону гёз алдан тайдырмай иш гёрмек парз.
– Гьасан Идрисович, айлана якъны аманлыгъын къорувда йиберилген кемчиликлени алдын алывда яш наслугъа не таклиф бермеге сюер эдигиз?
– Тюзюн айтмагъа герек, гележек наслуланы тарбиялавда, билимлерин камиллешдиривде гьаракат етишмей. О гьакъда Дагъыстанны Башчысы Рамазан Абдулатипов да ичибушуп эсгерегени англашыла. Бугюн биз шондан гьасил чыгъарып, байлыкъланы къорума ва артдырма белсенгенбиз. Неге тюгюл, яшёрюмлени яшавда терс ёллардан къоруп, макътавлу ва милли мердешлени ругьунда тарбиялама тарыкъ. Айтмагъа сюегеним, табиат адамны тарбиялай. О саялы яшёрюмлени шогъар гёзлерин ачып, юрегине гёзелликни сингдирмеге тюше. Талавурчулукъгъа бойсынмайгъан асил къылыкъланы абурун гётерме герек.
– Шону учун бугюн сизин ишигизде не зат етишмей?
– Тюзюн айтгъанда, оьтген йыл бизин уьлкебизде экологияны йылы деп белгиленсе де, шону учун бизге ерли, республика ва федеральный бюджетлерден башгъа, къошум харжлар айырылмады. Шогъар да къарамайлы, биз гёз алгъа тутулгъан бары да чараланы болжалларын йырмайлы, къурумлу кюйде оьтгермеге болдукъ. Озокъда, биз табиатны байлыкъларын аяма, асувлу къоллама умут эте бусакъ, шоланы артдырмакъ учун тийишли харжлар ва оьзге тюрлю имканлыкъланы пайдаландырма да тарыкъ. Уьстде мен айтып гетдим, гертиден де, Дагъыстанны темиркъазыкъ боюндагъы топуракълары къайырчакълагъа айланагъаны давамлаша. Республикабызны агъач байлыкълары, орманлыкълары тийишли даражада къорулмай, къысматы къыйыкъсытыла. Самур, Гьайдакъ, Къаягент бойдагъы ва башгъа ерлердеги минг йыллар боюнда амалгъа гелген табии байлыкъларыбызны талавурчулар оьз пайдасы учун къоллайгъаны токъталмай.
– Шону алдын алмакъ учун не этмеге герек? Сизин коллектив жамиятны ичинде арт вакътилерде шону гьисапгъа алып, не йимик чаралар гёрген?
– Талавурну алдын алагъан къурумлар башгъа. Биз буса тарбиялав ишлени камиллешдирив булан кемчиликлени алдын алма къарайбыз. «Гьар адам бир терек орнатса…», «Таргъу тавну къоруюкъ», «Таза ягъалар», «Ял алыв бавланы сыдыралары», «Сувну тазалыгъыны гюню», «Къуш уя» деген республика гьаракатлар-акциялар оьтгерилегени мердешлене. «Табиат ва адам» деген сурат конкурсда ортакъчылыкъ этегенлени сыдыралары толумлаша. «Экология маданияты» деген Бютюнроссия конкурсда бизин республикабызны 50-ге ювукъ оьр ва орта хас охув ожакълары ортакъчылыгъын болдурду. Бары да муниципал къурулувларында шо гьаракатгъа минглер булангъы охувчу яшлар ва уллулар къуршала.
– Гьасан Идрисович, «Таргъу тавну» йимик, денгизбой топуракъларыбызда да табии байлыкъларыбызны къысматы къыйыкъсытыла. Шону алдын алмакъ учун не этиле?
– Бизин къуллукъчуларыбыз Таргъу тавда, Сарихумда ва оьзге ерлерде тергевлер юрютюп, шоланы натижаларына гёре тийишли кагъызлар гьазирлеп, тийишли къурумлагъа йиберилди. О гьакъда бизин республикабызны Башчысы Р. Абдулатиповгъа да хас билдирив этилинген. Белгили болгъаны йимик, ерлерде топуракъ ва муниципал реформаланы талаплары кютюлмей чаналайгъаны саялы, кемчиликлер йибериле. Бу ишде, озокъда, бизин республикабызны Топуракъ ва мал-матагь масъалагъа къарайгъан министерлиги, Орманчылыкъ хозяйствосуну агентлиги де генг кюйде ортакъчылыгъын болдурмаса бажарылмай. Шо саялы да гьали-гьалилерде эсгерилген министерликни башчысы да алышынды. Янгы министрни алдына шо борчлар- кемчиликлер къатты кюйде салынгъан… Таргъу тавну къысматы къыйынлы гьалда. Белгили болгъаны йимик, шо алда «Дагъыстан» деген пачалыкъ къорукъгъа гийирилген эди. Тек шогъар да къарамайлы, Орманчылыкъ агенствосуну алдагъы башчылары оьз пайдасы учун Таргъу тавда болуп турагъан талавургъа ёл къойду. Шону булан разилешмеге ярамай. Шо кюйде таргъулулар да ойлашагъанына шекленмеймен. Йиберилген кемчиликлер булан разилешмейли, Таргъу тавну яраларын терсетмейли, милли паркгъа, ял алыв зонагъа айландырма бажарылса асувлу болур. Шону булан бирче айлана якъдагъы юрт хозяйство агьамияты булангъы пайдасыз къалып турагъан топуракъланы да къоллавгъа гёчмесек ярамай.
– Шону гьисапгъа алып, бугюн сиз ерли муниципал къурулувларыны башчыларына, жамиятлагъа не гьакъда таклиф этмеге сюер эдигиз?
– Дагъыстан оьзтёрече табии байлыкълары булангъы аграрный республика гьисапда танывлу. Муна шо саялы да топуракъ ва оьзге тюрлю байлыкъланы пайдаландырывда ерли шартланы, имканлыкъланы гьисапгъа алып, ерли халкъланы ихтиярларын къыйыкъсытмай иш гёрмеге герек. Сонг да, бизин республикабызда багъыйлы табии шартланы къыйыкъсытмайгъан кюйде ял алыв ва савлукъ сакълав тармакъланы оьсдюрювге айрыча агьамият берип янашма тюше. Неге тюгюл, Дагъыстанны гележекде савлай уьлке ва шолай да халкъара оьлчевюндеги экология – ял алыв (рекреация) регионгъа айландырма умут этиле. Шо мурат булан Маданиятны йылында да ватандашланы экология масъалалагъа гьюрметли янашыву болса, айлана якъны аманлыгъы ер этилмесе, бизин алдыбызда токътагъан жаваплы ва агьамиятлы борчланы яшавгъа чыгъарывда натижалар къолай, кемчиликлер кем болур.
– Гьасан Идрисович, гертиден де, айлана якъны аманлыгъын къорувда адамланы маданиятыны камиллешивюнден кёп зат гьасил бола. Кемчиликлени алдын ала туруп, гележекде натижаланы яхшылашдырма сизге, савлай коллективге савлукъ ва аманлыкъ ёрайман. Агьамиятлы ва жаваплы борчланы яшавгъа чыгъарывда этеген ишигиз ва лакъырлашыв саялы сизге баракалла.
– Савбол, тазалыкъ – аманлыкъны аслу шарты. Табиатда да, жамиятны ичинде де низам,тазалыкъ болсун учун, гележекде бизин барыбызгъа да умуми гьаракатны бошама къоймай, бир-биревню тюз англап дегенлей иш гёрме тюшегени гьакъ.
Къ. Къараев.
СУРАТДА: Гьасан Идрисов Дагъыстанны яшёрюмлерини парламентини ортакъчылары булан.
