“Къумукълар – гелгинчи халкъ”
Сайки, къумукълар гьалиги яшайгъан ерине монголлар булан гелген ва бизин ватаныбыз Тюменде, Алтайда, Орта Азияда…
Бу хабар тав халкълар тюзге гёчме башлагъанда тувулунгъаны токъташдырылгъан. Аз-маз сама тарих илмуда аты булангъы алимлер шу токъташдырыв кюрчюсюз экенни нече керен де аян этгенлер.. Биз – нечесе юз йылланы узагъында Каспий денгизни боюнда орунлашгъан ерли халкъбыз. Шо гьакъда тыш пачалыкълы да, россиялы да алимлер тындырыкълы далиллер гелтирип, нечесе томлар язып да чыгъаргъанлар. Тек буса да хабар сёнмей. Лап да яманы – бизин миллетни бир-бир вакиллери де шогъар инанма гьазирлер. Бу гиччирек макъалада шо хабарланы гери урагъан бары да маълуматланы гелтирме бажарылмай. Тек гертини билме сюеген гишиге Интернетде «kumukia.ru» деген сайтгъа гирип, тарихни бёлюгюне къараса, бары да шо темагъа байлавлу маълуматланы тапмагъа бола.
Экинчиси:
“Къумукълар – осал халкъ”
Не деп айтайыкъ, башгъаланы билмейбиз, тек биз шо токъташдырыв булан рази тюгюлбюз. Рази болсакъ да, болмасакъ да, шу къайдалы хабарлар яйылып тура. Тарихибизни ахтарсакъ, къумукълар – девюрлени боюнда оьз топурагъында араплар, монголлар, оруслар, перслер ва оьзгелери булан ябуша туруп, утуп-утдуруп, дагъытылып, сонг дагъы да аякъгъа туруп, бугюнлеге ерли сакълангъан, чыныкъгъан халкъ.
Тек шу осал хабар артдагъы 20-25 йылны ичинде тувулунма башланды. Гертилей де, 90-нчы йылларда бир-бир хоншу миллетлер булан тувра къаршы турувда къумукъланы гьислеринден гьакъылы артыкъ чыгъып, къан тёгюлюв болмасын учун, талапларыбызны йымышатгъан гезиклерибиз болду. Шону да аслу себеплерини бириси – къумукъланы талаплары пачалыкъны пайдасына (интереслерине) къаршы чыгъа эди. Шолайлыкъда, биз пачалыкъгъа къаршы туруп, бирисилер ону ягъы болуп, гьакъыкъатда пачалыкъгъа утдургъан болабыз. Экинчи себеп – эревюллюлерибизни авадан яны миллет булан бир тюгюл эди. Дюрлерине нетгени де эсибизде.
Ондан къайры да, къумукълар эркин топуракъларында барлыкъда-байлыкъда яшап, пачалыкъгъа да артыкъ инанып, гьайсызлыгъы артып, оьз-оьзюн сакълав къастын осаллашдыргъан. Пачалыкъны таъсири, гючю кемип, халкълар оьз яшавуна оьзлер ес болма башлагъанда, бизин йимик законлагъа гёре яшап уьйренгенлеге къыйын болду.
Бу – уллу масъала, ону гьакъында узакъ сёйлеме де болар эдик. Бизин мурадыбыз шо тюгюл, башгъа. «Къумукълар осал» деген бош хабарны кюрчюсю ёкълугъун гёрсетмек.
Гьали бары да умут – янгы наслулагъа. Миллетни гележеги оланы къолунда. Олар гючлю болса, миллетни де гележеги бар, осал болса, янгыз оланы осаллыгъы тюгюл, шонда оланы тийишли кюйде гьазирлемеген бизин де айыбыбыз болажакъ.
Уьчюнчюсю:
“Къумукълар – эринчек халкъ”
Озокъда, тавдан гёчюп гелгенлер топуракъда ишлейген кюйге къарагъанда, къумукълар, гертилей де, эринчеклер йимик гёрюнме бола. Масъаланы бираз теренине тюшейик. Гьар халкъны оьзюню мердешлери, адаты-къылыгъы, менталитети бола. Тюзлюлени де, тавлуланы да загьматгъа янашыву бир йимик болмакъ да парз тюгюл. Гелгинчи халкълар тав къысыкъларда топуракъны къытлыгъындан гьар къарыш ерни пайдаландырып уьйренген, демек, топуракъны хадирин биле. Тюздеги эркин топуракълардан да олар сююнюп, къанып болмайлар. Тюздеги халкъ, ерлерин ижарагъа да берип, оьзлер йимик топуракъда ишлемейгенге олар тамашалыкъ этелер ва ерли адамланы эринчеклеге санайлар.
Оьрде де эсгерилип гетген кюйде, къумукълар колхоз-совхозларда ва пачалыкъгъа ишлеп, гьакимликге артыкъ инанып уьйренген. Шо себепден болма ярай, къумукълар темиркъазыкъгъа, тюмен бойлагъа пачалыкъны иши бар ерлеге ишлемеге кёп гете. Гьар адам оьзюню гьайын оьзю этеген заманлар гелгени бизин халкъгъа узакъдан етише буса ярай. Оланы айры есликге, артыкъ байлыкъгъа амыракълыгъы, сутурлугъу да ёкъ. Бирдагъы яндан, топуракъны ижарагъа берип, ондан къазанмакъ да иш чи.
Гьалиги девюрдеги янгы байланы барысы да дегенлей, законланы бузуп, жинаятчылыкъны ёлунда байынгъанлар. Къумукъланы буса законсуз иш этме ярамай деген зат къанына сингген. Олар, къачан буса да, пачалыкъ эс табып, жинаятчыланы жавапгъа тартажакъ деген инамлыкъ булан яшайлар. Законлу пачалыкъда низамлы кюйде яшап уьйренген халкъны культура, гьакъыл ва цивилизация даражасы ону «нетме де ярайгъан девюр гелген» деген англавну къабул этме къоймай. Шо себепден къумукъланы яшавлукъ гьалы хоншу миллетленикинден осал. Бизин бай ва мадарлы адамларыбыз аз.
Гьасиллер
Озокъда, бизин халкъ загьматгъа, яшавлукъ гьалын артдырывгъа янашагъан кююн алышдырса чы яхшы болажакъ эди. Хоншуларыбыздан да, арекдеги халкълардан да ишге янашывну, оьз къысматын къурувну алдынлы къайдаларын уьйренме кёпден заман болгъан эди. Тек шо алышынывну, къумукълугъубузну тас этивге тюгюл, дагъы да ону беклешдиривге багъышлама герек.
Бир нече йыл алдын Камил Алиев японланы милли хасиятыны, олар аз заманны ичинде ишге, оьз къысматына янашывун тюбюкъарадан алышдырып етишген ва гьали де етишип турагъан уьстюнлюклерини гьакъында язып, бизин де шолардан уьлгю алма чакъыргъан эди.
Гьали-гьалилерде Гьюсен Адилов да бизин булангъы лакъырында жугьут халкъ тарыгъан чакъы къыйынлыкъланы гьакъында айта туруп, оланы бир-бирин тутагъан ва даим уьстюнлюклеге талпынагъан хасиятларын макътап, шолардан да уьлгю алма герекбиз деп сесленди.
Японланы да, жугьутланы да, оьзге халкъланы да яшав сынавундан уьйренмек, дарс алмакъ гьар къумукъ учун да борч болуп салына эди буса, уьстюнлюклерибиз аз заманны ичинде гёз алда болажакъ эди. Бизин буса кёплерибизни бугюн гьайсызлыкъ, айсенилик къуршагъан. Шо хасиятлар булан уьстюнлюклер гелмежек ва бизин гьакъыбызда дагъы да нече тюрлю терс хабарлар яйылма бола.
Рашит ГЬАРУНОВ.
