– Гертиден де, бизин посёлокда бютюнлей районда йимик, ишсизликни алдын алыв бугюнню лап да агьамиятлы масъаласы санала. Неге тюгюл, Тёбеде яшайгъан ишге гючю чатагъанланы 24 процентине тюгюл эсе, къазанч этердей гьал ёкъ. Тек биз оланы загьматгъа къуршамакъ учун къаст этебиз.
– Нечик?
– Бизин районда, белгили болгъаны йимик, уллу инвестиция проектлер яшавгъа чыгъарылма башлангъан. Заводланы, фабриклени къурулушларында ерли адамланы ишге къуршамакъ учун чаралар гёрюле.
– Къайсы проектлени гьакъында айтасан?
– Тёбеден 3-4 чакъырым арекдеги Каспийск шиша завод бугюн-тангала пайдаландырывгъа берилежек. Шондан сонг къумач фабрикни кюрчюсюне де биринчи таш салынгъан. Дагъы да башгъа инвестпроект майданлары гёз алгъа тутулгъан.
– Онда ишлемек учун конкурслар этип, бажарывлу касбучулар танглама тюшегени англашыла. Ерли адамланы арасында олай тайпалар бармы?
– Бугюн болмаса да, бизин район администрацияны ва къурулагъан заводланы есилери булан ерли адамланы тийишли касбулагъа уьйретмек учун охутмагъа деп де дыгъарлар этилген. Шолайлыкъда, ишге гючю чатагъанланы 50 процентге ювугъу загьматгъа къуршалажакъ демеге ярай.
– Яхья Гьамзатович, шо сиз айтагъан ишге къуршалгъанланы 24 проценти не булан машгъул бола?
– Олар да аслу гьалда посёлокдан тышда ишлейгенлер.
– Англашылды. Заводлар, фабриклер ишлеме башласа, шондан дагъы сизге не хайыр болажакъ?
– Бизин районну пайдасына, бюджетине жыйылагъан топуракъ ва мюлк налоглардан бизге де пай тюшежек. Неге тюгюл, инвестпроектлер районну топуракъларында яшавгъа чыгъарыла ва пайдаландырывгъа бериле.
– Яхья Гьамзатович, сиз уьстде де эсгерген кюйде, буссагьатгъы вакътиде, айрокъда яш адамланы арасында, олар толу кюйде ишге къуршалып болмай. Шо саялы олар яшавну четимликлерине урунуп, терс ёллагъа тюшежек деп ойлашып чара гёрме герекмейми?
– Оьсюп гелеген наслуну яман къылыкълардан, терс ёллардан къорумакъ учун республика, район ва посёлок оьлчевюнде хас чаралар оьтгериле. Гьакълашыв-гьаллашыв юрюле. Бираз алда районда республика къурумланы вакиллерини ортакъчылыкъ этивю булан экстремизмге ва наркотиклеге къаршы гьазирленген жыйын болду. Мен шо ишни бизин юртну имамы булан байлавлукъ тутуп да юрютемен. Гьар айда эки керен юртну жагьиллери, охувчулар, студентлер булан ёлугъувлар оьтгериле.
– Юртлу ватандашланы, къоллавчуланы ерли муниципал ва пачалыкъ къуллукълары некъадар яшавгъа чыгъарыла?
– Бизин посёлокда буссагьатгъы вакътиде яшайгъан ватандашланы умуми санаву 6 100-ден де къолай. Тюзюн айтгъанда, арт вакътилерде мунда тав районлардан гёчюп гелегенлени санаву да 1000-ге чыгъып тура. О саялы ватандашланы къуллукъларын кютювню масъаласы четимлеше.
– Къайсы районлардан геле?
– Цунта, Ботлих, Тлярата, Акъуша ва башгъа районлардан. Олар мундагъы низамны, ёлну-ёрукъну табилигине къыйын тюше. Айтмагъа сюегеним, магъа администрацияда гьисапгъа алынгъан 2300 агьлюню-хозяйствону талапларын кютмеге де рагьат болмай.
– Адамланы загьматгъа къуршамакъ учун ва шолай да, яшавлукъ уьйлер къурувда топуракъ байлыкъланы имканлыкълары нечик къоллана?
– О бек къыйын ва итти масъала. Бизин посёлокда тезден берли къурулгъан ашамлыкъ малланы комбинаты ишлей. Шонда ишлейгенлени яшавлукъ уьйлер булан таъмин этмек учун кёп къабатлы биналар пайдаландырылагъаны хыйлы йыллар бола. Шондан сонг да мунда яшайгъанланы санаву белгили кюйде къолайлашгъан. Айтмагъа сюегеним, бизин посёлок администрацияда яшавлукъ уьй къурма сююп арза берип гелгенлени умуми санаву 1000-ге ювугъу гьисапгъа алынгъан. Кёмекчи къошум хозяйстволар (ЛПХ), сабанчы агьлюлер (КФХ) къуруп, иш ачма сюегенлер де аз тюгюл. Тек не этерсен, ерли адамлагъа топуракъны къоллама гьалиге ерли имканлыкълар ёкъ.
– Неге?
– Неге тюгюл, шолар гёчювюл гьайванчылыкъны ерлери деп ДР-ни Гьукуматыны ихтиярына алынгъан.
– Шо ерлерден сизге де пай тюшсюн учун не этиле, этилген ва этмеге хыялыгъыз бар?
– Посёлокну генглешдирмек учун шо ерлерден пай алмакъ муратда мен район администрацияны башчысы Магьаммат Бамматов булан байлавлукъда ишлеп тураман.
– Шо яшавгъа чыгъарылажагъына сен инанамысан?
– Инанаман.
– Не саялы?
– О масъаланы уьстюнде ДР-ни башчысы Рамазан Абдулатипов да ишлеп тура. Пачалыкъ къурумланы, министерликлени башчыларына, ерли чиновниклеге, юрт ерлерде яшайгъанлагъа ва оьзгелени де къошуп, РФ-ни Топуракъ кодексине кюрчюленип, топуракъны ишлетмеге бермеге герек деп буваргъан. Шону учун пачалыкъ ва муниципал топуракъланы дазуларын токъташдырып белгилемек муратда, инвентаризация ишлер де оьтгерилип тура…
О гьакъда «Ёлдашда» бу йылны ноябр айны 1-нде чыкъгъан 42-нчи номеринде де «Топуракъланы уьчден бир пайы да къолланмай» деген баш салынгъан Россельхознадзорну Дагъыстанда иш гёреген бёлюгюню башчысы Керим Керимов булангъы баянлыкъда берилген эди.
– Бугюн юртну ва юртлуланы дагъы не йимик масъалалар ичинбушдура?
– Оьзюнде 6 мингден де артыкъ халкъ яшайгъан посёлокда гьалиге ерли ясли баву ишлемейгени ичингбушдурмай болмай. О масъала гётерилгени хыйлы йыллар арадан гетип тура. Сонг да, посёлок къурулгъанлы, нас сувлар юрюйген канализациялар ярашдырылмагъан. Яшавлукъ коммунал къуллукълар осал кютюле.
– Яхья Гьамзатович, язда сувланы лап да къыт вакътисинде Хумторкъали райондан «Ёлдашны» жамият бёлюгюню редактору Паху Гьайбуллаеваны макъаласы печат этилинген эди. Ичеген сувну масъаласы бугюн не гьалдадыр?
– Тюзюн айтгъанда, ичеген сув да етишмей, авлакъланы сугъарагъан сув да аз. Башгъа, шу деп айтмагъа чакъы алышынгъан зат ёкъ.
– Неге? Районгъа «Чистая вода» деген хас республика программаны хайыры тиймейми?
– Гьалиге ерли тиймеген.
– Тийсин учун не этмеге герек?
– Мен посёлок администрацияны башчысыны борчларын кютегеним эки ай бола. 2014-нчю йылны планына Тёбени де гийирмек учун айланып турабыз. Бар сувланы тазалыгъы да пачалыкъ талаплагъа толу кюйде жавап бермей. Тазалав имаратланы пайдаландырмакъ учун да къаст этиле.
– Харж етишеми? Налогланы жыйыв нечик салынгъан?
– Бизин администрацияда гьисапгъа алынгъан мал-матагьгъа, топуракъгъа салынагъан ва оьзге налоглар барысы да жыйыла. Тек шону булан ерли талапланы кютмеге бажарылмай. Посёлок бюджетни 50 процентге ювугъу дотациялагъа харлы. Посёлокну йыллыкъ бюджетини янгыз 16 проценти бизин налоглардан амалгъа геле.
– Не заман болгъунча дотациялагъа харлы болуп турма тарыкъ?
– Уьстде де эсгерилген кюйде, районда бир нече инвестиция майданлар пайдаландырыла. Шолар яшавгъа чыгъарылса, озокъда, бизге харж топлама рагьат болажакъ. Уьстевюне, маячыланы-инвесторланы харжына ёллар онгарыла ва башгъа тюрлю онгайлыкълар-къуллукълар да кютюлежек эди. Топуракъ пайлар берилсе, адамлагъа иш де болажакъ, яшав да. Ерли бюджетге гелеген гелимлер де артажакъ.
– Къой, сизин умутларыгъыз яшавгъа чыгъарылсын.
– Савбол.
